O Katedrze Historii Gospodarczej i Społecznej

Historia Katedry

„Historię handlu” wykładano w Szkole od chwili jej powstania. Pierwszym wykładowcą był Stefan Jantzen. Następnie wykład do 1939 r. prowadzili kolejno Jan Edmund Reyman, Roman Rybarski (pod tytułem „Rozwój gospodarstwa światowego”), Edward Lipiński i Andrzej Grodek. Od 1915 r. równolegle wykładano „Historię gospodarczą Polski”; pierwszym wykładowcą był Ignacy Baranowski, a jego następcami: Jan Rutkowski, Franciszek Bujak, Ludwik Krzywicki i Stanisław Arnold. Wszyscy byli wybitnymi znawcami problematyki i należeli do grona najwybitniejszych polskich historyków gospodarczych. W okresie Drugiej Rzeczpospolitej do nauczania historii przywiązywano w Szkole dużą wagę, gdyż poza wymienionymi zajęciami, Ludwik Krzywicki prowadził wykłady „Historii rozwoju gospodarczego” oraz „Historii ruchów społecznych”, a Stanisław Wojciechowski „Historii ruchu spółdzielczego”. Po II wojnie światowej wznowiono zajęcia z historii gospodarczej Polski i świata. Początkowo prowadzili je kierownik Katedry Historii Gospodarczej Andrzej Grodek i Witold Kula. Po śmierci A. Grodka kierownictwo Katedry przejął Stanisław Arnold, a następnie Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau i Wojciech Morawski. Wykłady, seminaria i ćwiczenia prowadziło wówczas wielu pracowników Katedry. W okresie powojennym Katedra stała się jedną z czołowych placówek zajmujących się historią gospodarczą w Polsce. 

Autor: prof. dr hab. Zbigniew Landau

Biogramy twórców historii gospodarczej w SGH

Jan Edmund Reyman

Jan Edmund Reyman, syn Juliana i Ludwiki z domu Baumgart, urodził się 13 stycznia 1885 roku w Tomaszowie Rawskim. W 1894 roku, po przeprowadzce rodziców do Warszawy, rozpoczął naukę w gimnazjum realnym w Warszawie. W 1902 roku, po skończeniu gimnazjum, odbył (do 1 września 1903 roku) ochotniczą służbę wojskową w Korpusie Inżynierii armii rosyjskiej. Na jesieni 1903 roku wyjechał na studia do Akademii Handlowej w Lipsku. Aktywnie działał w Bratniej Pomocy Studentów - Polaków oraz organizacji studenckiej „Unitas”. W maju 1906 roku zdał egzamin dyplomowy, poczym podjął w Warszawie pracę buchaltera i korespondenta w językach obcych w Biurze Techniczno-Handlowym. W 1908 roku podjął nieudaną próbę utworzenia w Warszawie organizacji koleżeńskiej byłych wychowanków uczelni lipskich. Działał również w Towarzystwie Kultury Polskiej i Towarzystwie Opieki nad Dziećmi Więźniów.

W 1909 roku Reyman zdecydował się zrezygnować z dalszej pracy zarobkowej i udał się na studia do Zurichu. Tam też 29 lipca 1911 roku otrzymał tytuł kandydata praw. Doktoryzował się w 1912 roku w Heidelbergu. Stamtąd udał się do Paryża. Uczęszczał na wykłady w Sorbonie, College de France i w Ecole Libre des Science Politiques.

Latem 1912 roku powrócił do Warszawy. Podjął pracę sekretarza w Komisji Spółdzielczej przy Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu i w „Przeglądzie Spółdzielczym, gdzie był jednym z redaktorów. Był też jednym z współzałożycieli Warszawskiej Kooperatywy Mieszkaniowej. W latach 1913-1919 wykładał w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie historię i teorię kooperacji oraz historię gospodarczą.

12 marca 1914 roku uczestniczył w zwołanym m.in. z jego inicjatywy walnym zebraniu studentów-Polaków studiujących w Lipsku, które powołało do życia Koło Lipszczan (działało ono do 1939 roku). Podczas tego samego zebrania Reyman zaproponował założenie w Warszawie Szkoły Nauk Społecznych i Handlowych. Nowopowstałe koło Lipszczan zaakceptowało tę propozycję. Szkołę powołano do życia w grudniu 1915 roku (w roku 1918 zmieniono jej nazwę na Szkołę Nauk Politycznych - SNP, a w 1939 roku na Akademię Nauk Politycznych - ANP).

Od 1915 roku Reyman na stałe związał się z SNP. Początkowo był jej dyrektorem, a po uzyskaniu przez uczelnię praw akademickich w 1939 roku - jej rektorem. Jego zasługą było opracowanie nowoczesnego programu nauczania, staranny dobór wykładowców, stałe zwiększanie liczby słuchaczy i zbudowanie dla uczelni kompleksu gmachów przy ulicy Wawelskiej. Działalność dydaktyczna Reymana nie ograniczała się jednak tylko do SNP. W latach 1917-1919 prowadził pod egidą Tymczasowej Rady Stanu, roczne akademickie kursy dyplomatyczno-konsularne. W latach 1920-1924 prowadził w różnych miastach kursy społeczne. Od 1924 do 1928 roku prowadził Wyższą Szkołę Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi. Od 1929 roku przez dziesięć lat prowadził, ściśle powiązany z SNP, Instytut Studiów Handlowych i Orientalistycznych w Warszawie, którego był założycielem. W 1935 roku Reyman został redaktorem naczelnym „Encyklopedii nauk politycznych”, wydawanej dla uczczenia 20-lecia SNP. Jednak wydawanie „Encyklopedii” przerwał wybuch wojny (ukazały się trzy pierwsze tomy i część tomu czwartego, które obejmowały hasła od A do Polska).

Okres okupacji niemieckiej spędził w Warszawie. Ponieważ Niemcy nie wyrazili zgody na uruchomienie ANP i Instytutu Studiów Handlowych i Orientalistycznych, zorganizował Szkołę Sekretarek i był jej dyrektorem do 1945 roku. W październiku 1945 roku wznowiła działalność ANP. Reyman był jej dyrektorem do 1946 r. Założył też oddział ANP w Sopocie i kierował nim po odejściu ze stanowiska rektora w Warszawie. W 1947 roku został usunięty z pracy w sopockim oddziale ANP, pomimo że wypowiadał się jako zwolennik nowego ustroju. Od 2 stycznia 1948 roku do 30 czerwca 1949 roku pracował jako komisarz oszczędnościowy w Zjednoczeniu Przemysłu Kawowego i Surogatów Spożywczych. Następnie, w latach 1949-1951 pracował w Państwowym Banku Rolnym. W grudniu 1951 roku przeszedł do pracy w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy gdzie kierował Oddziałem Druków Ulotnych. Zmarł 31 marca 1958 roku w Górze Kalwarii.

Bibliografia:

• Zbigniew Landau, Jan Edmund Reyman , [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXI, Kraków 1988, s. 217-219.

Roman Rybarski

Roman Rybarski urodził się 3 sierpnia 1987 roku w Zatorze, w ówczesnym powiecie oświęcimskim, jako drugi z kolei syn Jana i Albertyny z domu Szczyglińskiej. Uczęszczał do gimnazjum w Rzeszowie, dokąd jego ojciec- urzędnik sądowy, został wcześniej przeniesiony. Po ukończeniu gimnazjum w 1906 roku wstąpił na wydział prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od początku studiów związał się z ruchem narodowym. Działał w Zjednoczeniu Młodzieży Narodowej i tajnym Związku Młodzieży Polskiej. W 1910 roku został przyjęty do tajnej Ligi Polskiej.

Działalność polityczna nie wpłynęła na jego osiągnięcia w nauce. Uczęszczał na seminarium ekonomiczne prof. Włodzimierza Czerkawskiego oraz seminarium historii gospodarczej prowadzone przez Franciszka Bujaka. Pod jego kierunkiem napisał swą pierwszą pracę naukową pod tytułem Gospodarka miasta Biecza w XVI i na początku XVII stulecia . W 1910 roku Rybarski ukończył studia, a już w następnym roku uzyskał stopień doktora oraz wydał obszerną monografię pt. Nauka o podmiocie gospodarstwa społecznego . Po doktoracie, dzięki stypendiom, odbył dwuletnie studia zagraniczne (w Anglii, Francji, Stanach Zjednoczonych i Włoszech). W 1913 roku habilitował się u prof. Władysława Czerkawskiego, a w 1917 roku, mając lat trzydzieści, został mianowany profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Momentem przełomowym w jego życiu okazał się wybuch I wojny światowej. Od początku 1916 roku Rybarski redagował miesięcznik Rok Polski, który wychodził przez cały okres wojny i pierwsze miesiące niepodległości. Artykuły Rybarskiego, zamieszczane w Roku Polskim , o tematyce zarówno politycznej, jak i społeczno-gospodarczej, poruszały najbardziej palące problemy narodu polskiego. Właśnie ta działalność publicystyczna spowodowała, że Rybarski w momencie odzyskania niepodległości stał się jednym z liczących się kandydatów na posła do pierwszego Sejmu Ustawodawczego.

W 1919 roku reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu. Po powrocie, jesienią 1919 roku, został powołany na stanowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej. Sprawował je przez pół roku, po czym w lutym 1920 roku przeszedł na analogiczną funkcję podsekretarza Stanu w Ministerstwie Skarbu. Działalność polityczna zmusiła Rybarskiego do opuszczenia Krakowa, a tym samym i Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1920 roku rozpoczął wykłady z ekonomii na Politechnice Warszawskiej, rozpoczynając równocześnie starania o katedrę ekonomii politycznej na tej uczelni. Zostały one uwieńczone sukcesem i od 1 grudnia 1921 roku Roman Rybarski objął Katedrę Ekonomii Politycznej PW. Nie pozostał tu jednak długo, ponieważ w 1923 roku zwolniła się Katedra Skarbowości na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Rybarski był jednym z pięciu kandydatów ubiegających się o jej przyznanie. Został jednogłośnie zaakceptowany przez senat akademicki i od 1924 roku na stałe związał się z Uniwersytetem Warszawskim.

W sierpniu 1921 roku Rybarski na własną prośbę opuścił Ministerstwo Skarbu i na kilka lat usunął się z życia politycznego. Aktywnie zaangażował się w politykę dopiero po zamachu majowym. Gdy w grudniu 1926 roku Roman Dmowski powołał Obóz Wielkiej Polski, Rybarski wszedł do władz OWP, tzw. Wielkiej Rady. Brał też aktywny udział w organizowaniu Stronnictwa Narodowego (1928). W 1928 roku wszedł do Sejmu i został wybrany prezesem klubu parlamentarnego Stronnictwa Narodowego, skupiającego 44 posłów i senatorów. Działalność parlamentarna Rybarskiego trwała do 1935 roku, kiedy Stronnictwo Narodowe, nie godząc się z nową ordynacją wyborczą, nie wzięło udziału w wyborach. Nadal jednak aktywnie działał w SN i wiele publikował.

Podczas okupacji niemieckiej brał udział w tajnym nauczaniu Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczył też w tworzeniu administracji centralnej polskiego państwa podziemnego. Przyjął zaproponowaną mu przez Delegata Rządu funkcję dyrektora departamentu skarbu. Wkrótce po tej nominacji, 17 maja 1941 roku został aresztowany i przewieziony na Pawiak. Po brutalnym śledztwie trafił do Oświęcimia, gdzie zginął 6 marca 1942 roku.

Bibliografia

• Tadeusz Włudyka, „Trzecia droga” w myśli gospodarczej II Rzeczpospolitej. koncepcje Adama Dobroszyńskiego a program obozu narodowego, Kraków 1994.
• Roman Franciszek Rybarski, w: Biogramy uczonych polskich cz. I Nauki społeczne z. 3 P-Z
• Słownik Historyków Polskich, s. 456-457.
• Jan Waskarz, Koncepcje społeczno-polityczne Romana Rybarskiego, Toruń 1991.
• A. Śródka, Uczeni Polscy XIX i XX stulecia , T. III, s. 603-606.
• Sejm i senat 1923-1933

Najważniejsze prace:

• Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. 1-2, 1928.
• Kredyt i lichwa w ekonomii samborskiej w XVIII wieku, 1936.
• Skarbowość w Polsce w czasie rozbiorów, 1937.
• Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, 1939.

Bibliografia prac:



• Niepełna bibliografia prac Romana Rybarskiego znajduje się w Roczniku Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z 1928 roku.

Edward Lipiński

Edward Lipiński (E.L. Nowomiejski) urodził się 18 października 1888 roku w Nowym Mieście nad Pilicą. Był synem Jan, rzemieślnika - cukiernika i Teodory z Klimkiewiczów. Do gimnazjum początkowo uczęszczał w Tomaszowie Mazowieckim, a od 1904 do gimnazjum filologicznego Wojciecha Górskiego. Młody Edward dość szybko zaczął interesować się życiem politycznym. Jak sam wspominał, już w 1903 był członkiem „kółka bez wyraźniej barwy”. Jako uczeń warszawskiego gimnazjum zostać członkiem kółka socjalistycznego, przyjmując pseudonim „Bandos”. Po rozłamie w PPS Lipiński związał się z PPS - Lewicą, podtrzymując te kontakty również podczas studiów w Lipsku i Zurychu. Do Niemiec (najpierw na krótko do Monachium, a później do Lipska) Edward Lipiński wyjechał w 1909 roku. Odbył tam studia w Wyższej Szkole Handlowej (Handelshochschule). Prócz tego starał się również uczęszczać na niektóre wykłady i seminaria uniwersyteckie. Po ukończeniu studiów w Lipsku i zaciągnięciu pożyczki w Miejskiej Kasie Pożyczkowej w Nowym Mieście, w latach 1912-1913 starał się kontynuować naukę na Uniwersytecie w Zurychu, jednak sytuacja finansowa zmusiła go do ich przerwania i powrotu do kraju. W Warszawie na krótko zatrudnił się w Banku Handlowym w charakterze buchaltera, by następnie rozpocząć pracę dydaktyczną. Począwszy od roku 1914 Edward Lipiński wykładał przedmioty ekonomiczne m.in. na: Kursach Handlowych, Wyższych Kursach Handlowych J. Siemiradzkiej, Wyższych Kursach Ogrodniczych oraz historię w Gimnazjum Męskim im. Władysława IV. Jednocześnie Lipiński wrócił do czynnej działalności politycznej i społecznej. Udzielał się w PPS - Lewicy, będąc aktywnym członkiem tzw. Plenum - forum dyskusyjnym w PPS - Lewicy, dość silnie akcentująca dążenia niepodległościowe. Prócz tego Lipiński w owym czasie sekretarzował Towarzystwu Szerzenia Wiedzy Handlowej i Przemysłowej oraz Towarzystwu Oświatowemu „Wiedza”. W 1916 roku ukazała się książka Lipińskiego pt. „Inspekcja pracy”. Między innymi ta publikacja przyczyniła się do tego, że zaproponowano mu objęcie funkcji kierownika Wydziału do Spraw Przemysłu i Ochrony Pracy przy magistracie m. st. Warszawy. Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości, Lipiński zrezygnował z czynnej działalności politycznej, krótko jedynie działając w radzie Ligi Ochrony Praw Człowieka i Obywatela. Nie zgodził się na start w wyborach sejmowych na liście PSL - Wyzwolenie. W latach 1919 - 1920 pełnił funkcję doradcy naukowego w Ministerstwie Pracy, choć w rzeczywistości pracował jako bibliotekarz. W 1920 Edward Lipiński został naczelnikiem Wydziału Statystyki Pracy i Przemysłu Głównego Urzędu Statystycznego. Zainicjował wówczas wydawanie czasopisma „Statystyka Pracy”. W 1923 roku Edward Lipiński rozpoczął pracę na Wyższej Szkole Handlowej (od 1933 Szkoła Główna Handlowa). Na wniosek tej uczelni Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego potwierdziło prawo E. Lipińskiego do używania tytułu docenta, a w 1928 został profesorem. Włączył się czynnie w naukowe życie środowiska ekonomicznego. Od 1928 przez niemal pół wieku, pełnił funkcję redaktora naczelnego „Ekonomisty”. Równocześnie bardzo aktywnie działał w Towarzystwie Ekonomistów i Statystyków Polskich, kolejno pełniąc funkcje sekretarza, wiceprezesa, a od 1934 prezesa.

Już od 1926 roku Lipiński prowadził prace nad powołaniem instytucji naukowej, badającej najważniejsze procesy zachodzące w gospodarce. Inicjatywę tą popierał ówczesny minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski. W 1928 Edward Lipiński otrzymał zadanie zorganizowania i pokierowania Instytutem Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. W instytucie pracowali m.in. L. Landau, J. Wiśniewski i M. Kalecki. Działalności tej Lipiński poświęcał niemal całą swoją energię, nie zapominając jednak o działalności dydaktycznej na macierzystej uczelni. Na SGH prowadził m.in. zajęcia z ekonomii politycznej (od 1928 był kierownikiem tej katedry), a w 1938 roku został powołany na stanowisko prorektora. Gdy na SGH doszło do silnych zaburzeń antysemickich, Lipiński jako jeden z niewielu zarządzających Szkołą zdecydowanie im się przeciwstawił. Przypłacił to pobiciem, uniemożliwieniem prowadzenia wykładów a wreszcie zmuszeniem do rezygnacji z funkcji prorektorskich.

Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, Edward Lipiński przystąpił do organizacji podziemnej działalności SGH. Szkoła w ograniczonym stopniu działała jeszcze do 1940 roku, wydając m.in. zaległe dyplomy ukończenia studiów. Zarządzenia władz niemieckich uniemożliwiły jednak bieżącą działalność dydaktyczną m.in. szkół wyższych. Dozwolona było jednak prowadzenie nauki w szkołach uczących zawodu. I to Lipiński postanowił wykorzystać. Najpierw pod nazwą Kursów Gospodarczych, a następnie jako Miejska Szkoła Handlowa, w latach 1940 - 1944 działała konspiracyjna SGH. Wszystkie najważniejsze posunięcia Lipiński starał się konsultować z najważniejszymi postaciami Szkoły: B. Miklaszewskim i J. Makowskim. W „szkole Lipińskiego”, jak wówczas nazywano MSH, pracowali m.in. A. Wakar, J. Zagórski i A. Bieniek (który był jednocześnie głównym księgowym Delegatury Rządu na Kraj). I choć, czego zresztą Lipiński domyślał się, władze niemieckie podejrzewały istnienie konspiracyjnej szkoły wyższej, jednak nie zdecydowały się na ingerencję. Lipiński był również założycielem konspiracyjnego wydawnictwa „Oikos”, finansując przekłady podręczników i opracowań.

Po powstaniu warszawskim Edward Lipiński znalazł się najpierw w obozie przejściowym w Pruszkowie, skąd przedostał do Skierniewic, a później do Częstochowy. Tam przystąpił do organizacji Kursów Akademickich które miały być kolejnymi kontyntynuatorami warszawskiej SGH. Zimą 1945 roku Lipiński, został pozbawiony kierownictwa Kursów. Zaważył na tym m.in. konflikt z wcześniejszym współpracownikiem Aleksym Wakarem, który oskarżył go o nadużycia finansowe. Oskarżenia te okazały się chyba jednak słabo udokumentowane, skoro już w tym samym roku Lipińskiego powołano na funkcję rektora łódzkiej filii SGH i jednocześnie prorektora macierzystej uczelni.

Już podczas II wojny światowej Lipiński ponownie rozpoczął działalność polityczną. Był m.in. związany z Delegaturą Rządu na Kraj, a w 1944 roku związał się z mało znaną organizacją lewicową, w której działalność chyba zbyt się nie angażował, gdyż po kilku latach nie pamiętał nawet jej nazwy. W 1946 roku wstąpił do PPS, od 1948 został członkiem PZPR, z której usunięto go w latach 70-tych za działalność w strukturach opozycji demokratycznej.

Po 1945 roku, oprócz działalności dydaktycznej, Lipiński zaangażował się w działalność w administracji państwowej. W latach 1945 - 1946 dyrektorował Instytutowi Gospodarki Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów, który miał być następcą przedwojennego IBKGiC. Od 1945 do 1947 pełnił funkcję dyrektora departamentu w Ministerstwie Przemysłu, a w pomiędzy 1946 a 1948 był prezesem Banku Gospodarstwa Krajowego. Jednocześnie kontynuował swoją przedwojenną pracę w redakcji „Ekonomisty” oraz na stanowisku prezesa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (do roku 1965, następnie jako prezes honorowy). Rozpoczął również akcję wydawniczą Biblioteki PTE. W latach 1957 - 1960 był także przewodniczącym Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych.
Na przełomie lat 40 i 50 Lipiński rozpoczął szersze badania nad historią gospodarczą. Jak się dzisiaj wydaje, była to swoistego rodzaju ucieczka od niebezpiecznych w owym czasie tematów współczesnej ekonomii. Wówczas też osłabła więź Lipińskiego z SGH, działającej już zresztą pod nazwą SGPiS. Lipiński w latach 1949 - 1953 wykładał ekonomię polityczną na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1953-1954 organizował Wydział Ekonomii Politycznej UW, którym następnie kierował jako jego dziekan, a do początków lat sześćdziesiątych pracował w tamtejszej Katedry Ekonomii Politycznej. Odwilż połowy lat pięćdziesiątych spowodowała że Lipiński mógł wrócić na SGPiS. W latach 1957 - 1962 sprawował funkcję wiceprzewodniczącego Rady Ekonomicznej. Już wówczas można zauważyć powolne skłanianie się Edwarda Lipińskiego w stronę środowisk opozycyjnych. W latach pięćdziesiątych bywał na posiedzeniach Klubu Krzywego Koła, a w 1964 został sygnatariuszem posłania kilkudziesięciu polskich intelektualistów skierowanego do premiera Józefa Cyrankiewicza. Ów list 34 wywołał wręcz histeryczną reakcję władz i jej natychmiastową reakcję, której jednym z przejawów było zainspirowanie listu 10 profesorów (w tym Lipińskiego) do redakcji brytyjskiego Timesa z protestem przeciwko szkalowaniu Polski.

W 1970 roku senat Szkoły Głównej Planowania i Statystyki postanowił przyznać pierwszy w swej historii tytuł doktora honoris causa. Jako osobę najbardziej godną owego tytułu uznano Edwarda Lipińskiego. Sam Lipiński w owym czasie co raz bardziej krytycznie spoglądał na politykę polskich władz. Związał się bliżej z opozycyjnymi intelektualistami lewicowymi, co m.in. doprowadziło do wejścia Profesora do wolnomularskiej loży „Kopernik”. W 1974 sygnował wraz z 14 innymi intelektualistami, list z żądaniem udostępnienia Polakom zamieszkującym w ZSRR kontaktu z kulturą narodową. W 1975 podpis Lipińskiego znalazł się pod protestem przeciwko planowanym zmianom w konstytucji PRL. W 1976 Profesor wystosował list otwarty do Edwarda Gierka, w którym zdecydowanie sprzeciwił się jego polityce, a zwłaszcza reakcji na wypadki radomskie. W tym samym roku Lipiński został sygnatariuszem „Apelu do społeczeństwa i władz PRL” i członkiem-założycielem Komitetu Obrony Robotników. To właśnie działalność w KOR, a następnie w KSS KOR pochłonęła Profesora niemal całkowicie na następne pięć lat. Był członkiem ścisłego kierownictwa KOR - Komisji Głównej, jednym z głównym autorów oświadczeń i oficjalnych stanowisk Komitetu pracując w Komisji Redakcyjnej KOR, nadzorował finanse jako członek Rady Funduszu Samoobrony Społecznej KOR, wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, wreszcie udostępniał swoje mieszkanie na zebrania KOR. Gdy w 1981 postanowiono zakończyć działalność i rozwiązać KSS KOR, to właśnie Lipińskiego uznano za osobę najbardziej godną do ogłoszenia tej decyzji na forum I zjazdu NSZZ „Solidarność”. W przemówieniu, jakie wówczas wygłosił, bardzo krytycznie odniósł się do komunizmu, co posłużyło Trybunie Ludu do ataku na jego osobę.

Po wprowadzeniu stanu wojennego Edward Lipiński skierował do Wojciecha Jaruzelskiego szeroko kolportowany list otwarty, w którym stawiał premierowi i I sekretarzowi konkretne pytania i zarzuty. Zaangażował się również w 1984 z Komitetem Obywatelskim Przeciw Przemocy. Edward Lipiński zmarł w Warszawie 13 lipca 1986 roku w wieku 98 lat.

Edward Lipiński był członkiem wielu towarzystw naukowych m.in. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Polskiej Akademii Nauk, Akademii Nauk Moralnych i Politycznych (Academie des sciences Morales et Politique), członkiem-korespondentem British Academy, Międzynarodowego Instytutu Statystycznego Assotiation Francaisee des Sciences Economique honorowym prezesem Międzynarodowej Asocjacji Nauk Ekonomicznych. Za osiągnięcia naukowe został dwukrotnie uhonorowany Nagrodą Państwową: II stopnia (1955) i I stopnia (1970). Był laureatem wielu nagród m.in. Fundacji A. Jurzykowskiego (1971) i nagrody naukowej im. Oskara Langego (1971). Został odznaczony m.in. Orderem Polonia Restituta (1933), Orderem Odrodzenia Polski (1951, 1956), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1959).

Bibliografia:

• Andrzej Śródka, Uczeni Polscy XIX-XX stulecia, tom II, Warszawa 1995, ss.505 - 508.
• Czesław Bobrowski, Edward Lipiński (1888 - 1986), Nauka Polska 1985, z.5, ss.209 - 211.
• Edward Lipiński, Problemy, pytania, wątpliwości. Z warsztatu ekonomisty, Warszawa 1981, ss. 9 - 19.
• Janusz Kaliński, Edward Lipiński, w: Rektorzy Szkoły Głównej Handlowej 1925 - 1994, Warszawa 1994, ss.23 - 27.
• Józef Nowicki, Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, Warszawa 1991, ss. 202 - 218.
• Ludwik Hass, Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993, s. 241.
• Kazimierz Orthwen, Sylwetki naukowe członków PAN - Edward Lipiński, Nauka Polska, nr 4/1957, ss. 113 - 118.
• Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1938, s. 427.
• Kto jest kim w Polsce 1984. Informator biograficzny, Warszawa 1984, s. 534.
• Józef Nowicki, Edward Lipiński (1888 - 1986), w: Adam Minkiewicz (oprac.), Poczet wybitnych profesorów SGH - SGPiS 1906 - 1986, Warszawa 1986, 177 - 191.
• Józef Nowicki (red.), Szkoła Główna Handlowa w Warszawie w latach 1939 - 1945, Warszawa 1986.
• Jan Józef Lipski, Tunika Nessosa. Szkice o literaturze i o nacjonaliźmie, Warszawa 1992.
• Dariusz Cecuda, Leksykon opozycji politycznej 1976 - 1989, Warszawa 1989.
• Jan Józef Lipski, KOR, Londyn 1983.
• Wojciech Roszkowski, Społeczny ruch ekonomistów w Polsce przed rokiem 1936, Warszawa 1977.
• Janina Orłowska, Tadeusz Orłowski, Zarys historii PTE, Warszawa 1987.

Archiwalia:

• Dokumenty ze zbiorów Szkoły Głównej Handlowej, Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytetu Warszawskiego, Archiwum Akt Nowych.

Najważniejsze publikacje:

• Inspekcja pracy, Warszawa 1916.
• Poglądy ekonomiczne Mikołaja Kopernika, Warszawa 1955.
• Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, Warszawa 1956.
• Merkantylizm i początki szkoły klasycznej, Warszawa 1958.
• Teoria ekonomii i aktualne zagadnienia gospodarcze, Warszawa 1961.
• De Copernik a Stanislas Leszczyński, Paris 1961.
• Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, Warszawa 1968
• Karol Marks i zagadnienia współczesności, Warszawa 1969.
• Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej, Wrocław 1975.

Bibliografia prac:

• Bibliografia prac Edwarda Lipińskiego (niepełna, obejmuje pozycje do 1975 r.) Edward Lipiński, Problemy, pytania, wątpliwości. Z warsztatu ekonomisty, Warszawa 1981, ss.657 - 680.

 
Autor: Andrzej Zawistowski

Andrzej Grodek

Andrzej Grodek urodził się 30 listopada 1901 roku w Łodzi. Był jedynym synem Anny z domu Prostnak i Jana - aptekarza wojskowego. Naukę rozpoczął w łódzkim Gimnazjum Polskim „Uczelnia”, a następnie uczęszczał do Szkoły Realnej Zgromadzenia Kupców, gdzie w 1921 roku zdał egzamin maturalny. Podczas wojny 1920 roku służył w 201 ochotniczym pułku piechoty, a podczas walk w okolicach Modlina był ranny.

W 1921 wstąpił do Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie. Trudności finansowe zmusiły Grodka do przerwania nauki już po dwóch latach. Podjął pracę w biurze Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu w Warszawie (1923-1924) i szkole w Wieruszowie (1925 - 1926). Po powrocie na studia Andrzej Grodek w październiku 1925 roku przedstawił pracę dyplomową pt. „Pieniądze papierowe podczas insurekcji 1794 r.” i uzyskał dyplom zawodowy WSH w Warszawie. Następnie kontynuował studia, by w 1931 otrzymać stopień magistra nauk ekonomicznych za pracę „Zagadnienia emisji papierowych znaków pieniężnych w Księstwie Warszawskim /1806 - 1813/ na tle ogólnego położenia gospodarczego i finansowego kraju.” We wrześniu 1926 Andrzej Grodek został asystentem w katedrze historii handlu. Stało się to z inicjatywy Ludwika Krzywickiego, który w okresie studiów stał się „mistrzem” Grodka. Równocześnie udzielał się w środowisku ekonomistów, sekretarzując w latach 1927 - 1928 Towarzystwu Ekonomistów i Statystyków oraz pracując w kwartalniku „Ekonomista” Od 1927 był członkiem Instytutu Gospodarstwa Społecznego. Po odbyciu w latach 1929 - 1930 służby wojskowej, dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej, przez ponad 1,5 roku studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Paryskiego. Po powrocie ze stypendium rozpoczął pracę jako asystent naukowy i zastępca dyrektora w bibliotece SGH. Rozpoczął wówczas pracę nad przygotowaniem i wydaniem systematycznego oraz katalogu biblioteki. W 1935 otrzymał tytuł doktora za pracę „Piotr Maleszewski /1767 - 1828/ i jego nauka społeczna”, a w 1936 złożył rozprawę habilitacyjną pt. „Idea Banku Narodowego. Geneza Banku Polskiego /1763 - 1828/.”. Objął również wykłady historii gospodarczej, które prowadził do momentu wybuchu wojny. Pracował także jako wykładowca w Instytucie Pedagogicznym ZNP.

Nie zmobilizowany we wrześniu 1939, walczył jako ochotnik w Robotniczych Brygadach Obrony Warszawy. Po wybuchu wojny i śmierci dotychczasowego dyrektora biblioteki SGH Konstantego Krzeczkowskiego, Grodek objął funkcje kierownika biblioteki, a po włączeniu zbiorów do Staatsbibliothek został pracownikiem tej instytucji z przydziałem księgozbioru SGH. Po mimo faktycznego zamknięcia zbioru dla wypożyczających, Andrzej Grodek konspiracyjnie udostępniał zgromadzone wydawnictwa (m.in. wspomina o tym Jan Nowak - Jeziorański w „Kurierze z Warszawy”). Sam Grodek również korzystał ze zbiorów biblioteki, pracując nad opracowaniami, częściowo wydanymi po 1945 roku. Biblioteka służyła jako miejsce spotkań ekonomistów i socjologów, a także była kryjówką Żydów i ukrywających się działaczy politycznych. Jednocześnie Andrzej Grodek wykładał historię gospodarczą w Miejskiej Szkole Handlowej (konspiracyjnej SGH) oraz współpracował z Delegaturą Rządu na Kraj. Po klęsce powstania warszawskiego, Grodek najróżniejszymi sposobami starał się uratować zbiory Biblioteki SGH. Jego działalność okazała się na tyle skuteczna, że wojenne straty głównego księgozbioru Biblioteki SGH nie przekroczyły 3%.

Andrzej Grodek był jednym z pierwszych pracowników SGH którzy wrócili do Warszawy. Już 18 stycznia znalazł się w bibliotece, zorganizował jej ochronę w obawie przed szabrownikami, rozpoczął porządkowanie terenu uczelni, starał się pomagać pozostałym pracownikom uczelni. Już w ostatnich dniach lutego 1945 biblioteka SGH otworzyła swoje podwoje dla czytelników, a Grodek został głównym inicjatorem odbudowy przedwojennego gmachu Szkoły. Od stycznia 1945 pracował jako wykładowca w macierzystej uczelni, prowadził wykłady z historii gospodarczej, dziejów ruchów robotniczych i związków zawodowych. W październiku 1945 został mianowany profesorem nadzwyczajnym. W styczniu 1946 został wybrany prorektorem, a we wrześniu 1947 rektorem Szkoły Głównej Handlowej. Funkcję tą pełnił do 1949, kiedy to Szkołę upaństwowiono i zmieniono jej nazwę na Szkoła Główna Planowania i Statystyki.

Oprócz działań na macierzystej uczelni, Andrzej Grodek starał się czynnie uczestniczyć w działalności naukowej. Brał udział w przygotowywaniu nowych programów nauczania dla szkół podstawowych i średnich. Aktywnie uczestniczył w pracach nad integracją Ziem Zachodnich z resztą kraju, przede wszystkim w Instytucie Zachodnim w Poznaniu oraz w Radzie Naukowej Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. Udzielał się także w Stowarzyszeniu Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich, Państwowej Radzie Archiwalnej, Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego, Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk.. Kierował pracą nad bibliografią polskiej myśli ekonomicznej XIX wieku, która powstawała w Zakładzie Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk.

W kolejnych latach Grodek skoncentrował się na działalności dydaktycznej i naukowej. W 1952 roku ponownie został prorektorem, a w 1955 rektorem, tym razem już SGPiS. W 1956 wcześniejszą decyzję ministerialną potwierdził jednogłośnie senat, powierzając mu kierownictwo Szkołą na kadencję 1955 - 1959. Pracował wówczas nad zmianą struktury i kształtu szkoły, nad nową koncepcją kształcenia. Jako najwyraźniejszy znak tych przeobrażeń, miała być zmiana nazwy Szkoły, której Grodek, jak zresztą wielu innych byłych pracowników SGH, nie akceptował. Udało mu się reaktywować Instytut Gospodarstwa Społecznego. Gdy w 1958 uzyskał nominację na profesora zwyczajnego, Senat SGPiS uchwalił, że „Profesor dr Andrzej Grodek dobrze zasłużył się Szkole”.

Andrzej Grodek pracował niemal do ostatnich chwil swego życia. Świadomy swojej nieuleczalnej choroby, kreślił perspektywiczne plan, starał się doprowadzić do końca wszystkie rozpoczęte sprawy. Gdy nie mógł uczestniczyć w osobiście w poszczególnych pracach, starał się przynajmniej przesłać na piśmie swoje uwagi. Zmarł 23 listopada 1959 roku, w wieku 58 lat.

Andrzej Grodek był wielokrotnie odznaczany, m.in.: Orderem Sztandaru Pracy II klasy, Krzyżem Komandorskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Bibliografia:

• Koniunktura gospodarcza a narodziny, wzrost i upadek wielkich doktryn ekonomicznych. W 50 rocznicę śmierci Andrzeja Grodka, red. J. Łazor, W. Morawski, Warszawa 2011
• Maria Wanda Mróz, W 40-tą rocznicę śmierci, Gazeta SGH nr 22/1999.
• Maria Wanda Mróz, Andrzej Grodek (1901 - 1959), w: Adam Minkiewicz (oprac.), Poczet wybitnych profesorów SGH - SGPiS 1906 - 1986, Warszawa 1986, ss. 33 - 58.
• Słownik historyków polskich, ss. 164 - 165.
• Irena Kostrowicka, Andrzej Grodek 1901 - 1959, Zeszyty Naukowe SGPiS 1960, ss. 3 - 9.
• Stanisław Berezowski, Rektor Andrzej Grodek. W 25 rocznicę śmierci, Kronika Warszawy nr 4/1984, ss. 9 - 19.
• Zofia Grodek - Milczarek, Andrzej Grodek, w: Rektorzy Szkoły Głównej Handlowej 1925 - 1994, Warszawa 1994, ss. 37 - 40.
• Andrzej Grodek, Wybór pism, tom I, Warszawa 1963, ss.5 - 19.
• Witold Kula, Andrzej Grodek, Polski Słownik Biograficzny, tom VIII, Wrocław 1959 - 1960, ss. 610 - 612.

Najważniejsze prace:

• Pieniądze papierowe podczas insurekcji 1794 r., Warszawa 1927.
• Katalog Biblioteki SGH, Warszawa 1939-1945.  

Bibliografia prac:

• H. Uniejewska, A. Miłaszewska, Bibliografia prac prof. dr Andrzeja Grodka, /w/: Andrzej Grodek, Wybór pism, tom II, Studia nad Rozwojem Kapitalizmu w Polsce, Warszawa 1963, ss. 469 - 484.

Ignacy Baranowski

Ignacy Tadeusz Baranowski urodził się 4 lutego 1879 roku w Lublinie. Był synem Teofilii z Kudelskich i Wojciecha - prawnika. Szybko utraciwszy oboje rodziców, wychowywany był przez stryja Ignacego - lekarza, profesora terapii i diagnostyki lekarskiej Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Początkowo uczył się w domu rodzinnym, a następnie w gimnazjach w Warszawie (skąd został usunięty przez władze carskie), Rydze i Petersburgu. W latach 1898 - 1903 studiował nauki historyczne w Moskwie, gdzie przygotował pracę pt. „Sejmy polskie i litewskie przed unią lubelską”. W 1906 uzyskał tytuł doktora filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1907 - 1908 studiował historię gospodarczą na uniwersytecie w Lipsku. Po powrocie do kraju podjął pracę w warszawskim Archiwum Skarbowym. Tu po raz pierwszy zetknął się z dokumentami dotyczącymi dziejów gospodarczych Polski. Od 1909 roku pracował w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie, początkowo jako pomocnik bibliotekarza, by w 1911 objąć funkcję jej dyrektora, którą sprawował aż do swojej śmierci. W latach 1912 - 1916 udzielał się również w Towarzystwie Kursów Naukowych, gdzie wykładał historię gospodarczą średniowiecza, a w kolejnych dwóch latach kontynuował tę pracę jako docent w Katedrze Historii Polski Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam również habilitował się w 1916 roku.

Ignacy Baranowski zajmował się także pracą społeczną. Był członkiem - założycielem Towarzystwa Miłośników Historii (1906), od 1909 członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w latach 1909 - 1911 sekretarzem Komisji Historycznej TNW. Od 1911 roku był redaktorem wydawanej przez tę Komisję serii monografii popularnonaukowych z dziejów Warszawy pt. „Biblioteka historyczna im. T. Korzona”. W 1917 został przewodniczącym Związku Bibliotekarzy Polskich. W życiu dojrzałym Baranowski nie angażował się politycznie, jedynie w czasie I wojny światowej związany był z warszawskimi aktywistami. Był członkiem redakcji „Myśli Polskiej”, swoje prace zamieszczał również w „Przeglądzie Historycznym”. Publikował źródła i opracowania z zakresu historii gospodarczej, szczególnie dużo uwagi poświęcając dziejom polskiej wsi oraz problemom gospodarczo - społecznym ziem litewsko-ruskich i polskich. Ignacy Baranowski zmarł w Warszawie 26 listopada 1917 roku.

Bibliografia:

• Biogramy uczonych polskich, cz. I, Nauki społeczne, z. I, Wrocław 1983, s. 72-74.
• Andrzej śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, tom I, Warszawa 1994, s. 75-76.
• Kazimierz Tymieniecki, Baranowski Ignacy Tadeusz, Polski Słownik Biograficzny, tom II, s. 279-280.

Ważniejsze publikacje:

• Komisye porządkowe w latach 1765-1788, Kraków 1907.
• Wieś polska w okresie między Unią Lubelską a Konstytucją 3 maja, Warszawa 1908.
• Podlasie w przededniu Unii Lubelskiej, Warszawa 1909.
• Sądy referendarskie, Warszawa 1909.
• Materiały do dziejów wsi polskiej XVI-XVIII w., Warszawa 1909.
• Inwentarze pałacu Krasińskich, później Rzeczypospolitej, Warszawa 1910. Księgi referendarskie 1582 - 1602, tom I, Warszawa 1910.
• Prusy Królewskie, część I, Warszawa 1911.
• Biblioteka Załuskich w Warszawie, Warszawa 1912.
• Spis rycerstwa wizkiego i wąsoskiego, które uczestniczyło w wyprawie wołoskiej 1794 r., Warszawa 1913.
• Wieś i folwark. Studia z dziejów agrarnych Polski, Warszawa 1914.
• Z dziejów rodów patrycjuszowskich miasta Starej Warszawy, Warszawa 1915.
• Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie, Warszawa 1917.
• Warszawa za Stanisława Augusta, Warszawa 1917.
• Przemysł Polski w XVI wieku, Warszawa 1919.

Autor: Andrzej Zawistowski

Jan Rutkowski

Jan Rutkowski urodził się 8 kwietnia 1886 jako najstarsze dziecko Jana Rutkowskiego i Teodory Marianny z Waleszyńskich. Ojciec Rutkowskiego, także Jan Rutkowski (1855-1932), był jednym z twórców polskiego przemysłu farmaceutycznego. Do 10 roku życia Rutkowski pobierał nauki w domu, po czym wstąpił do warszawskiego Drugiego Gimnazjum Męskiego. Jednak z powodu udziału w strajku szkolnym w 1905 roku, musiał opuścić tę szkołę. Maturę zdał we Lwowie. Tam też rozpoczął studia historyczne. Uczęszczał na zajęcia do najwybitniejszych polskich historyków - Ludwika Finkla, Oswalda Balzera, Tadeusza Wojciechowskiego, Szymona Askenazego i Stanisława Zakrzewskiego. Nie ograniczał się jednak tylko do historii, chodził także na zajęcia z ekonomii do Stanisława Grabskiego, geografii do Eugeniusza Romera i filozofii do Kazimierza Twardowskiego. Najbardziej związał się w swoich badaniach z Ludwikiem Finklem. Praca Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka, którą Rutkowski napisał na seminarium Finkla, została nie tylko uznana za nadającą się do druku, ale także stała się podstawą do uzyskania przez niego doktoratu.

Po uzyskaniu w czerwcu 1919 roku doktoratu, Rutkowski został włączony do tzw. Ekspedycji Rzymskiej, którą w 1886 roku zorganizował Stanisław Smolka. Celem ekspedycji było przyswojenie polskiej nauce dokumentów z Archiwum Watykańskiego. W czasie pobytu w Rzymie, oprócz pracy w Archiwum Watykańskim, Rutkowski prowadził intensywne kwerendy w bibliotekach. Wynikiem tych badań była praca Włoska literatura historyczno-gospodarcza w ostatnich dwudziestu latach (1890-1910). Po powrocie do kraju udało mu się uzyskać stypendium Wiktora Osławskiego, dzięki czemu mógł wyjechać do Francji. W Paryżu Rutkowski zapisał się do École Pratique des Hautes Études (Séction des Sciences Historiques et Philosophiques).

W 1911 roku Rutkowski powrócił do kraju i rozpoczął pracę w Krajowym Biurze Statystycznym przy Wydziale Krajowym Królestwa Galicji i Lodomerii. Stopniowo awansując pracował w tym miejscu aż do 1918 roku. W tym czasie opublikował szereg prac z zakresu statystyki własności ziemskiej Galicji. Nadal też publikował prace z zakresu dziejów agrarnych czasów nowożytnych, co było głównym kierunkiem jego badań przez całe życie. Na początku 1917 roku habilitował się na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego na podstawie rozpraw: Studia nad organizacją własności ziemskiej w Bretanii w XVII wieku i Licytacje sądowe posiadłości włościańskich i małomiejskich w latach 1910-1912, z uwzględnieniem lat dawniejszych.

W 1918 roku pojawiła się możliwość przeniesienia się Rutkowskiego do Warszawy. Ludwik Krzywicki organizował wówczas Główny Urząd Statystyczny. Rutkowski włączył się w prace związane z tworzeniem GUS. Równolegle w semestrze zimowym 1918/1919 prowadził wykłady z dziejów gospodarczych Polski w czasach nowożytnych na Uniwersytecie Warszawskim i w Wyższej Szkole Handlowej. Wiosną 1919 roku został zaproszony do objęcia katedry w organizowanym od podstaw Uniwersytecie Poznańskim.

Od 1919 roku Rutkowski na stałe związał się z Poznaniem. Mając 34 lata został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1920 roku profesorem zwyczajnym. Kierował Katedrą Historii Gospodarczej na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Aktywnie działał też w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Był członkiem Zarządu i przez długi czas przewodniczącym Komisji Historycznej.

Dzięki niezależności finansowej, Rutkowski mógł całkowicie poświęcić się pracy naukowej. Początkowo pomagał mu ojciec, współwłaściciel zakładów farmaceutycznych „Motor” w Warszawie. Po śmierci ojca Rutkowski odziedziczył znaczny pakiet akcji tej firmy, przynoszący stały dochód.

Okres międzywojenny to lata dynamicznego rozwoju dorobku naukowego Rutkowskiego. W tym czasie ukazały się jego najważniejsze prace m.in. Poddaństwo włościan w XVIII wieku w Polsce i niektórych innych krajach Europy, Zarys gospodarczy dziejów Polski w czasach przedrozbiorowych, Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych. Wspólnie z działającym we Lwowie Franciszkiem Bujakiem doprowadził do wyodrębnienia badań historyczno-gospodarczych w Polsce w samodzielną dyscyplinę naukową. Razem założyli i wydawali od 1931 roku Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych. Jerzy Topolski ocenia działalność Rutkowskiego w tym okresie następująco: „Osiągnięciem najważniejszym J. Rutkowskiego w okresie jego pracy w Poznaniu w okresie międzywojennym jest zasadniczy współudział w stworzeniu nowoczesnej historii gospodarczej w Polsce, dysponującej katedrami, seminariami i fachowym pismem periodycznym. Działał na rzecz integracji rozproszonego środowiska historyków gospodarczych. Równocześnie był zdania o konieczności ścisłego współdziałania historyków różnych specjalności. Był w związku z tym propagatorem istnienia wspólnego instytutu historycznego grupującego historyków pracujących na różnych wydziałach”.

Okres niemieckiej okupacji spędził Rutkowski w Warszawie. Pracował jako kierownik produkcji w fabryce „Motor”. Równocześnie - w miarę możliwości - kontynuował pracę naukową. Niestety, wszystkie jego rękopisy ukryte w czasie Powstania Warszawskiego zaginęły. Brał także udział w działalności konspiracyjnego Uniwersytetu Ziem zachodnich.

Po wojnie Rutkowski powrócił do Poznania i włączył się w odbudowę struktury Uniwersytetu Poznańskiego. Brał też udział w pracach Instytutu Zachodniego. Był jednym z pierwszych historyków, którzy zainicjowali badania nad okupacją. Opracował listę zamordowanych historyków i zniszczonych materiałów naukowych oraz zainicjował spisywanie wspomnień z czasów okupacji niemieckiej. Zaczął także opracowywać dzieje gospodarcze Generalnego Gubernatorstwa, ale nie zdołał ich ukończyć. Zmarł w Poznaniu 21 maja 1949 roku.

Bibliografia:

• Jerzy Topolski, Jan Rutkowski, [w:] Wybitni historycy wielkopolscy, Poznań 1989, s. 210-221.
• Jerzy Topolski, Jan Rutkowski, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, s. 633-634.
• Uczczenie pamięci śp. Prof. Jana Rutkowskiego, Poznań 1950.
• Jan Rutkowski, [w:] Słownik historyków polskich, s.454-455.
• Jan Rutkowski, [w:] Andrzej Śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, t. III, s. 597-599.

Najważniejsze prace:

• Klucz Brzozowski biskupstwa przemyskiego w wieku XVIII 1910.
• Statystyka zawodowa ludności wiejskiej w Polsce w drugiej połowie XVI wieku, Kraków 1918.
• Poddaństwo włościan w XVIII wieku w Polsce i niektórych innych krajach Europy, 1921.
• Historia gospodarcza Polski, t. I-II, 1923.
• Podział dochodów w żupach ruskich za Zygmunta Augusta, 1927.
• Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych, 1938.
• Historia gospodarcza Polski. Czasy przedrozbiorowej, t. I, Poznań 1946.
• Historia gospodarcza Polski. Czasy porozbiorowej, t. II, Poznań 1950.

Bibliografia prac:

• Bibliografia prac J. Rutkowskiego została opublikowana w Uczczenie pamięci śp. Prof. Jana Rutkowskiego, Poznań 1950, s. 30-42 (sporządzona przez J. Deresiewicza).

Franciszek Bujak

Franciszek Bujak urodził się 16 sierpnia 1875 roku we wsi Maszkienice nieopodal Brzeska. Pochodził z zamożnej chłopskiej rodziny Anny i Jakuba. Szkołę podstawową i gimnazjum ukończył w Bochni, po czym w 1894 roku podjął studia humanistyczne (geograficzno-historyczne, historyczne i prawnicze) na Uniwersytecie Jagiellońskim. Ze względu na trudną sytuację materialną, zmuszony był w tym czasie zarabiać jako korepetytor. Doktoryzował się na krakowskiej uczelni wiosną 1899 roku z historii geografii.

W latach 1901 - 1902 roku Franciszek Bujak odbył w Lipsku, Rzymie i Genui studia uzupełniające. Po powrocie z zagranicy, objął posadę asystenta na macierzystym uniwersytecie, następnie tamże bibliotekarza, aż wreszcie został archiwistą w Krajowym Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich w Krakowie. Wówczas też w życiu naukowym Bujaka nastąpił zwrot ku badaniom poświęconym historii gospodarczej i społecznej. W 1905 roku Franciszek Bujak przedstawił rozprawę habilitacyjną pt. „Studia nad osadnictwem Małopolski”, będącą pierwszą habilitacją z historii gospodarczej nie tylko na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale w całych dziejach nauki polskiej.

Od 1905 roku Franciszek Bujak rozpoczął wykłady z historii gospodarczej na macierzystym uniwersytecie. Stworzył tam ośrodek naukowo-dydaktyczny, odpowiednik obecnej katedry, zajmujący się tą problematyką. Wypracował własną koncepcję historii gospodarczej, prowadził seminaria i ćwiczenia poświęcone historii gospodarczej, metodom badań monograficznych i socjograficznych oraz geografii historycznej; omawiał również źródła do historii gospodarczej.
W 1909 roku przyznano mu tytuł profesora nadzwyczajnego. Działał aktywnie także w środowisku akademickim, m.in. był współautorem wniosku do władz UJ o utworzenie Katedry Socjologii (1911).

Przed I wojną światową Franciszek Bujak zaangażował się w działalność polityczną. Aktywnie uczestniczył w galicyjskim ruchu ludowym, współpracując z PSL - Piast. Kontakty te zaprocentowały już w Polsce niepodległej, gdy kwietniu 1920 roku został ministrem rolnictwa i dóbr państwowych w rządzie Władysława Grabskiego.
Na Uniwersytecie Jagiellońskim pracował do 1919 roku, czyniąc już wcześniej starania o przeniesienie do Lwowa, a później do Warszawy. Po przeprowadzce do Warszawy w 1919 roku, związał się Bujak z Uniwersytetem Warszawskim i Wyższą Szkołą Handlową. W tym samym czasie rozpoczął, kontynuowaną do roku 1931, współpracę z Instytutem Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, gdzie kierował stworzonym przez siebie Wydziałem Ekonomiki Rolnej Drobnych Gospodarstw Rolnych.

W latach 1927 - 1931 był redaktorem serii prac społeczno-gospodarczych „Biblioteki Puławskiej”.

W 1920 roku Bujaka został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W tym samym roku Franciszek Bujak został profesorem i kierownikiem Zakładu Historii Społeczno-Gospodarczej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Pracował tam nad wykrystalizowaniem nowych form organizacyjno-naukowych. Doprowadził w 1931 r. do przekształcenia Zakładu w Instytut, gdzie rozwijał badawczą pracę zespołową w tworzonych z uczniów i studentów zespołach. Wówczas również powstało określenie „Szkoła Bujaka” dotyczące historyków, którzy podjęli prace zainicjowane przez Bujaka.

Franciszek Bujak brał też czynny udział w naukowym życiu Polski, głównie jako organizator nauki: współpracował z Polską Akademią Umiejętności, której był członkiem-korespondentem od 1917 roku, a członkiem czynnym od 1922 roku; w latach 1932 - 1934 i 1936 - 1937 sprawował funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Historycznego, a pomiędzy 1933 i 1937 był prezesem Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Był również prezesem Państwowego Banku Rolnego (1926 - 1927), zastępcą kuratora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1927 - 1928 i 1939) oraz prezesem Zrzeszenia Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi (1938).

W latach 1936 - 1939 pełnił funkcję wiceprezesa Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Niektóre opracowania podają, że był również członkiem Czechosłowackiej Akademii Rolniczej i Instytutu Słowiańskiego w Pradze. Na uniwersytecie Jana Kazimierza pracował Franciszek Bujak aż do wybuchu II wojny światowej. Podczas sowieckiej okupacji Lwowa wykładał historię gospodarczą na Uniwersytecie im. I. Franki. W 1945 roku repatriował ze Lwowa do Krakowa i zgłosił się do Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie jednak nie udało mu się rozpocząć pracy dydaktycznej na wydziale historycznym. W roku 1946 powierzono mu jednak Katedrę Ekonomiki Spółdzielczej na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bujak włączył się w pracę naukową poświęconą ziemiom zachodnim m.in. w Komitecie Naukowym do Ziem Odzyskanych oraz we Wrocławskim Towarzystwie Naukowym. Ostatnią rozprawę naukową opublikował w 1949 roku, kiedy był już coraz bardziej odsunięty od życia naukowego, o czym świadczyło m.in. nie zorganizowanie uroczystości odnowienia jego doktoratu z okazji jubileuszu 50-lecia jego przyznania. Bujakowi zarzucano m.in. idealizm, tradycjonalizm i woluntaryzm niezauważanie w badaniach rozwarstwiania społecznego wsi.

W 1951 Franciszek Bujak został członkiem tytularnym Polskiej Akademii Nauk. Zmarł w 21 marca 1953 roku w Krakowie. Działalność naukowa Bujaka została doceniona przez Senat SGGW, który w 1937 roku nadał mu tytuł doktora honoris causa. Prawdopodobnie był również kawalerem Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta.

Bibliografia:

• Biogramy uczonych polskich, cz. I, Nauki społeczne, z. I, Wrocław 1983, s.166 - 171.
• Słownik Historyków Polskich, Warszawa 1992, s. 64 - 65.
• Natalia Gąsiorowska, Franciszek Bujak 1875 - 1953, Nauka Polska 1953, z.3, s. 186 - 188.
• Andrzej śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, tom I, Warszawa 1994, s. 223 - 224.
• Helena Madurowicz-Urbańska, Życiorys naukowy Fr. Bujaka, w: Franciszek Bujak, Wybór pism, tom I, Warszawa 1976, s. 171 - 178.

Ważniejsze prace:

• Maszkienice, wieś powiatu brzeskiego. Stosunki gospodarcze i społeczne, „Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału historyczno-filozoficznego”, serya 2, tom XVI (ogólnego zbioru tom XLI), 1901, s. 76 - 184.
• Limanowa, miasteczko powiatowe w zachodniej Galicji. Stan społeczny i gospodarczy, Kraków 1902.
• Żmiąca, wieś powiatu limanowskiego. Stosunki gospodarczo -społeczne, Kraków 1903.
• Studia nad osadnictwem Małopolski, „Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału historyczno-filozoficznego”, serya 2, tom XXII (ogólnego zbioru tom XLVII), 1905, s. 172 - 438.
• Wieś zachodnio-galicyjska u schyłku XIX wieku, „Wieś polska”, tom I, Lwów 1906, s. 53 - 111.
• Narok. Przyczynek do ustroju społecznego Polski piastowskiej, Lwów 1925.
• Studia geograficzno-historyczne, Warszawa 1925.

Pełna bibliografia prac:

• Helena Madurowicz-Urbańska, Bibliografia prac Franciszka Bujaka, w: Franciszek Bujak, Wybór pism, tom I, s.179 - 216.

Autor: Andrzej Zawistowski

Ludwik Krzywicki

Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki (pseud. J. Czaplic, L.H. Gosławski, Iw. Iwan, F. Janicki, Joachim Kierdej, J. Sierpiński, J. Wojewódzki, W. Wojewódzki, J. F. Wolski, K. R. Żywicki) urodził się 21 VIII 1859 roku w Płocku. Jego ojcem był Tadeusz - zubożały ziemianin, matką Kamila Zofia z Iwanickich. Po śmierci ojca jego wychowaniem zajął się głównie dziadek ze strony matki, Franciszek Ksawery Iwanicki - powstaniec styczniowy i republikanin. To głównie dzięki bibliotece dziadka, młody Krzywicki rozbudził w sobie zainteresowania historyczne i uczucia patriotyczne.

Podczas nauki w płockim gimnazjum opublikował swoje pierwsze utwory, które ukazały się w nielegalnym uczniowskim pisemku „Jutrzenka”. Sam również usiłował prowadzić pracę redaktorską, wydając pismo „Praca”. W 1878 roku Krzywicki ukończył gimnazjum i podjął studia matematyczne na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Tam też w latach 1882 - 1883 studiował nauki medyczne. W czasie studiów współorganizował pierwsze kółka socjalistyczne, wygłaszał nielegalne odczyty dla robotników i inteligencji, a także publikował, m.in. w „Przeglądzie Tygodniowym” i „Prawdzie”.

Swoją działalność publicystyczną rozpoczął od polemiki z Bolesławem Prusem w sprawie programu społecznego warszawskich pozytywistów. W latach 1882 - 1883 współredagował „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych ziem słowiańskich”. Dzięki wyniesionej jeszcze z płockiego gimnazjum przyjaźni z Aleksandrem Dębskim i Edmundem Płońskim nawiązał kontakty z I Proletariatem. Gdy w 1882 roku rozpoczęto pracę na przekładem „Kapitału” Marksa, Krzywicki zaangażował się w tłumaczenie tekstu, a później został głównym redaktorem przekładu I tomu.

W 1883 roku usunięto go z Uniwersytetu za udział w wiecu skierowanym przeciwko A. Apuchtinowi. Krzywicki początkowo udał się do Krakowa, gdzie przez miesiąc studiował medycynę. Na krótko wrócił jeszcze do Królestwa, po czym w 1883 wyjechał do Lipska, gdzie na tamtejszym uniwersytecie odbywał studia filozoficzne, psychologiczne, ekonomiczne i zoologiczne. Zaangażowaniem w ruch socjalistyczny zwrócił na siebie uwagę władz, co doprowadziło do rewizji w jego mieszkaniu, w którym policja znalazła wiele kompromitujących go materiałów. Krzywicki zdecydował się opuścić Niemcy i udał się do Szwajcarii. Tam w latach 1884 - 1885 na uniwersytecie w Zurychu studiował filozofię. W owym czasie blisko współpracował z socjalistami niemieckimi, studiował niedostępną w kraju literaturę i tłumaczył na język polski dzieła Marksa.

W 1885 wyjechał do Paryża. Tam w Ecole d’Anthropologie podjął studia antropologiczne, etnologiczne i archeologiczne. We Francji po raz kolejny zaangażował się w działalność polityczną. Należał do zagranicznych organizacji Proletariatu i Narodnej Woli, współredagował teoretyczne czasopismo „Walkę klas” i „Przedświt”. W tym samym roku Ludwik Krzywicki zdecydował się na powrót do kraju. Niestety aresztowania przeprowadzone wówczas wśród działaczy socjalistycznych w Kongresówce skłoniły go do zatrzymania się na niemal rok w Galicji.

W początkach 1886 roku poślubił we Lwowie Rachelę Ludwikę Feldberg - rosyjską emigrantkę, działaczkę ruchu narodnikowskiego. Przebywając w Galicji kontynuował rozpoczęte jeszcze w Paryżu studia oraz działalność polityczną, współpracując m.in. z wydawanym przez Bolesława Wysłołucha „Przeglądem Społecznym”.

Do Królestwa powrócił pod koniec 1886. Zamieszkał w Płocku, do którego skierowały go władze carskie nie godząc się na jego pobyt w Warszawie. Przebywał tam w latach 1886 - 1888 pod jawnym dozorem policji. Czas ten wykorzystał przede wszystkim na pracę naukową, pisząc własne opracowania i redagując przekłady.
W 1888 roku Krzywicki powrócił do Warszawy, gdzie zajął się pracą polityczną i społeczną, m.in. na Uniwersytecie Latającym, gdzie w latach 1888 - 91 i 1893 - 1905 prowadził zajęcia z socjologii, etnografii, ekonomii politycznej, historii nowożytnej i historii kultury. W początkach lat 90-tych Ludwik Krzywicki stał się głównym ideologiem Związku Robotników Polskich, kierując także jego organem - „Tygodnikiem Powszechnym”. Współinicjował powstanie Koła Oświaty Robotniczej, publikującego m.in. wydawnictwa agitacyjne. Za swoją działalność polityczną dwukrotnie (w 1898 i 1905) trafił do Cytadeli Warszawskiej.

W międzyczasie Krzywicki kontynuował, rozpoczętą jeszcze w 1883 roku pracę dydaktyczną. Prowadził w latach 1885 - 1886 wykład historii myśli socjalistycznej w tajnym kółku studenckim w Dublanach.
W 1888 - 1905 wykładał w V gimnazjum filologicznym w Warszawie, na pensji Z. Morawskiej i na organizowanych tam tajnych kursach naukowych dla kobiet. Walka polityczna, jaka rozgorzała w Warszawie w początkach lat 90. XIX w. zmusiła Krzywickiego do ponownego opuszczenia kraju.

W 1892 roku Krzywicki podjął pracę w Bibliotece Królewskiej w Berlinie jako asystent. W owym czasie publikował w prasie krajowej swoje korespondencje oraz kończył pracę „Kurpie”, która stała się podstawą nadania mu przez Uniwersytet Lwowski w 1906 roku tytułu doktora. Aby zapoznać się bliżej z zagadnieniami amerykańskiej polityki agrarnej, rozwoju tamtejszego kapitalizmu i systemu wychowania, wiosną 1893 Krzywicki zorganizował podróż do USA.
Na przełomie 1904 i 1905 wykładał pedagogikę i ekonomię polityczną na Wolnym Uniwersytecie Wakacyjnym w Zakopanem. W 1905 został kierownikiem Sekcji Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Towarzystwie Kursów Naukowych. W czasie rewolucji 1905 bardzo czynnie zaangażował się w działalność polityczną: m.in. przemawiał na wiecu podczas, którego poparto strajk szkolny i pracował w PPS-owskim „Kurierze Codziennym”.

W 1906 rozpoczął pracę w Uniwersytecie dla Wszystkich, w Stowarzyszeniu Nauczania Dorosłych Analfabetów, w Towarzystwie Szerzenia Wiedzy handlowej i Przemysłowej (1906 - 1914) oraz w Szkole Kupców w Warszawie.

W czasie I wojny światowej Ludwik Krzywicki działał w Centralnym Komitecie Obywatelskim w Warszawie. W pierwszych miesiącach wojny zorganizował również Uniwersytet Ludowy. Aktywnie uczestniczył w posiedzeniach utworzonego przez Tadeusza Rechniewskiego ośrodka „Plenum” - forum dyskusyjnego w PPS - Lewicy, dość silnie akcentującego dążenia niepodległościowe.

W 1916 roku Krzywicki rozpoczął organizowanie Wydziału Statystycznego Tymczasowej Rady Stanu, który później przekształcił się w Główny Urząd Statystyczny. W 1918 powierzono mu stanowisko zastępcy dyrektora, które zajmował do 1925 roku. W latach 1917 - 1918 był również zastępcą dyrektora Wyższych Kursów Naukowych, wykładał socjologię i historię doktryn ekonomicznych w Wyższej Szkole Handlowej oraz teorię statystyki i socjologię ogólną na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1921 - 1922 prowadził również wykłady ze statystyki w warszawskiej Wyższej Szkole Intendentury. W Wolnej Wszechnicy Polskiej nauczał socjologii i historii doktryn ekonomicznych; w roku akademickim 1918/19 pełnił funkcję jej rektora. W 1921 roku został profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował do roku 1935 specjalnie dla niego stworzoną Katedrą Historii Ustrojów Społecznych.

W 1921 roku, wraz z H. Kołodziejskim i K. Krzeczkowskim, stworzył Instytut Gospodarstwa Społecznego, który szybko stał się największym w Polsce ośrodkiem badań społecznych. W 1923 roku stał się jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W Szkole Głównej Handlowej prowadził do 1938 roku seminarium i wykład poświęcone historii ruchów społecznych. W 1928 roku Ludwik Krzywicki został członkiem - korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1932 członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1931 roku jednogłośnie wybrano go na przewodniczącego nowopowstającego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.

Gdy w 1935 roku zaczęto wydawać „Polski Słownik Biograficzny”, Krzywicki znalazł się w Radzie Słownika. We wrześniu 1939 roku Ludwik Krzywicki został ranny podczas ostrzału Warszawy. Po pobycie w szpitalu i kuracji u przyjaciół powrócił do zdrowia i kontynuował swoją pracę naukową. Na początku czerwca 1941 zapadł na serce. Zmarł 10 VI 1941 roku w Warszawie.

Za swoją działalność Ludwik Krzywicki został uhonorowany m.in. nagrodą im. Natansona, Kasy im. Mianowskiego oraz w 1934 roku nagrodą miasta stołecznego Warszawy za całokształt działalności. W 1940 roku Uniwersytet w Kownie przyznał mu doktorat honoris causa, chcąc w ten sposób wyrazić uznanie za prowadzone przez Krzywickiego niemal od początku wieku badania nad litewskimi grodziskami. Wiele jego prac poświęconych temu tematowi zostało przetłumaczonych na język litewski.

Bibliografia:

• Henryka Hołda - Róziewicz, Wstęp, w: Ludwik Krzywicki, Wybór pism, Warszawa 1978, s. VII - XXX.
• Słownik historyków polskich, Warszawa 1992, s. 270 - 271.
• Andrzej śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, tom II, Wrocław 1984, s.382 - 385.
• Tadeusz Kowalik, Krzywicki Ludwik, Polski Słownik Biograficzny, tom XV, s. 572 - 578.

Ważniejsze publikacje:

• Ludy, Warszawa 1883.
• Kurpie, Warszawa 1892.
• Kwestia rolna. Przełom w produkcji środków żywności w II połowie XIX wieku, Warszawa 1903.
• Żmudź starożytna. Dawni Żmudzini i ich warownie, Warszawa 1906.
• Drożyzna, sekwestr i waluta, Warszawa 1921.
• Studia socjologiczne, Warszawa 1923.
• Wstęp do historii ruchów społecznych. Wykłady w Wyższej Szkole Handlowej zebrane i wydane przez słuchaczy, Warszawa 1926.
• Wspomnienia, Warszawa, tom I - III, Warszawa 1957 - 1977.

Wydawnictwa encyklopedyczne, powstałe przy współudziale Ludwika Krzywickiego:
• „Encyklopedyia Handlowa”,
• „Encyklopedyia Nauk Politycznych”,
• „Encyklopedyia Nauk Społecznych”,
• „Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana”.

Bibliografia prac (obejmuje pozycje do 1937 roku):

• Ludwik Krzywicki. Praca zbiorowa poświęcona jego życiu i twórczości, Warszawa 1938, s. 249 - 306.

Autor: Andrzej Zawistowski

Stanisław Arnold

Stanisław Arnold (ur. 20 grudnia 1895 w Dąbrowie Górniczej, zm. 3 listopada 1973 w Warszawie), historyk polski, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek PAN.



Był synem Jana (dyrektora kopalni) i Romany z Bojanowskich. Kształcił się w szkole handlowej w Sosnowcu, Szkole Komercyjnej w Wilnie; odbył studia historyczne i socjologiczne na UW (1916-1920) oraz na uniwersytetach w Wiedniu i Florencji (1920-1921). W 1920 obronił doktorat na UW pod kierunkiem Marcelego Handelsmana na podstawie pracy Władztwo biskupie na grodzie wolborskim w wieku XIII; podjął wówczas pracę na Uniwersytecie, z którym pozostał związany do emerytury w 1966. W latach 1921-1923 i 1924-1928 uczył historii w warszawskim gimnazjum im. Stefana Batorego.



Na UW pracował początkowo jako starszy asystent Seminarium Historycznego, a po przedstawieniu pracy Stanowisko Longobardów do Rzymian we Włoszech północnych (1925) został docentem w Katedrze Historii Gospodarczej. Od 1929 był profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Historii Społeczno-Gospodarczej i Geografii Historycznej, w 1938 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego oraz objął funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego na rok akademicki 1938/1939. W latach 1931-1939 kierował ponadto Katedrą Historii Polski Średniowiecznej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Prowadził wykłady w Tajnym Uniwersytecie Warszawskim; po wojnie kontynuował pracę na UW, kierował Studium Nauki o Polsce i Świecie Współczesnym (1947-1952) oraz katedrami Historii Polski Feudalnej (1952-1960) i Historii Polski do XVIII Wieku i Nauk Pomocniczych Historii (1960-1962, pracownikiem tej katedry pozostał do 1966). Od 1948 pracował także w Wyższej Szkole Partyjnej w Warszawie (w 1950 przemianowanej na Instytut Nauk Społecznych przy KC PZPR, a w 1957 na Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR), gdzie w latach 1957-1966 kierował Katedrą Historii Polski i Polskiego Ruchu Robotniczego. Kierował ponadto Pracownią PRL oraz Radą Naukową Instytutu Historii PAN (1964-1969) oraz Katedrą Historii Gospodarczej Szkoły Głównej Planowania i Statystyki (1960-1966).



W latach 1945-1947 stał na czele Departamentu Szkół Wyższych i Nauki Ministerstwa Oświaty. Był przewodniczącym Rady Naukowej Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie (1964-1968). W 1936 został członkiem-korespondentem, a w 1945 członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; od 1952 członek-korespondent PAN, od 1958 członek rzeczywisty PAN. Pełnił funkcje sekretarza Wydziału I PAN, przewodniczącego Komisji ds. Bibliotek i Bibliografii PAN, przewodniczącego Komitetu Nauk Historycznych PAN, a w latach 1957-1968 wchodził w skład Prezydium PAN. Był również m.in. prezesem Polskiego Stowarzyszenia Filmu Naukowego.



W pracy naukowej zajmował się średniowieczną historią gospodarczą, geografią historyczną, historią Warszawy. Był uznanym specjalistą w dziedzinie ustroju administracyjnego Polski Piastów. W badaniach z zakresu historii gospodarczej stosował metody statystyczne, przedstawił własny podział dziejów Polski na okresy i podokresy na podstawie stosunków produkcyjnych, kulturalnych i politycznych. Przeprowadził identyfikację terytoriów plemiennych wczesnego okresu Polski piastowskiej. 

Był m.in. odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1965) oraz Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1955).
 


Niektóre prace:

• Możnowładztwo polskie w XI i XII wieku i jego podstawy gospodarczo-społeczne (1925)

• Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (wiek XII-XIII) (1927)

• W sprawie ustroju plemiennego na ziemiach polskich (1928)

• Geografia historyczna, jej zasady i metody (1929)

• Rozwój handlu polskiego (1939)

• Geografia historyczna Polski (1951)

• Historia Polski od połowy XV wieku do roku 1795 (1953, z Kazimierzem Piwarskim i Jerzym Michalskim)

• Podłoże gospodarczo-społeczne polskiego Odrodzenia (1953)


Źródło:
Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A-J, oprac. A. Śródka i P. Szczawiński, Ossolineum-PAN, Wrocław 1983, ss. 47-51.

Stanisław Wojciechowski

Stanisław Wojciechowski urodził się 15 marca 1869 roku w Kaliszu, w rodzinie Feliksa - dozorcy więzienia w Tyńcu i Florentyny z domu Vorhof. Rodzina Wojciechowskich wywodziła swoje szlachectwo z XV wieku i szczyciła się udziałem w walkach powstańczych 1863 roku. Stanisław Wojciechowski uczęszczał do gimnazjum w Kaliszu, które ukończył w 1888 roku, by następnie podjąć studia na Uniwersytecie Warszawskim. Początkowo uczęszczał na wydział fizyko-matematycznym, jednakże trudna sytuacja majątkowa zmusiła go do wyjazdu na prowincję i podjęcia pracy nauczyciela domowego. Na Uniwersytet Warszawski powrócił, jednak już na wydział przyrodniczy.

Podczas nauki na Uniwersytecie związał się z grupami konspiracyjnymi. Wszedł do Centralizacji Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, tworzył robotniczy ruch zawodowy, działał w tajnym Zjednoczeniu Robotniczym. Dwukrotnie aresztowany, w 1892 opuścił Warszawę. Wyjechał do Zurychu, a następnie do Paryża. Pracował tam jako zecer, co traktował nie tylko jako sposób zarabiania na życie, ale również jako naukę przydatnego dla potrzeb konspiracji zawodu.

Po utworzeniu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich wszedł w skład jego zarządu. W pierwszych dniach stycznia 1893 roku premier i minister spraw wewnętrznych Francji Alexandre Ribot, na skutek nacisków Petersburga, wydał dekret nakazujący wydalenie Wojciechowskiego z Francji jako działacza szczególnie niebezpiecznego. Jeszcze w tym samym miesiącu Stanisław Wojciechowski znalazł się w Londynie. Jednak już w czerwcu 1893 na polecenie ZZSP Wojciechowski wyruszył do Warszawy, aby wspomóc powstającą Polską Partię Socjalistyczną. Był to bardzo aktywny okres w jego życiu. Uczestniczył w partyjnych zjazdach, utrzymywał kontakty pomiędzy różnymi grupami robotniczymi, drukował „bibułę”, dostarczał broń i maszyny drukarskie. W tym czasie Polska Partia Socjalistyczna utrzymywała dwóch „nielegalnych” Wojciechowskiego i Piłsudskiego. Obaj poznali się podczas zjazdu założycielskiego wileńskiej PPS, przez kilka następnych lat wspólnie prowadzili sprawy partii, razem redagowali „Robotnika”.

W 1899 roku Wojciechowski wraz ze świeżo poślubioną żoną, ponownie udał się do Londynu. Do Polski wyjeżdżał kilkakrotnie, brał udział w warszawskim zjeździe PPS, a na stałe powrócił do kraju w 1906 roku. Tu zaangażował się w tworzenie związków zawodowych, tracąc bezpośredni kontakt z PPS i Piłsudskim. Współtworzył Towarzystwo Kooperatystów, wszedł w skład jego zarządu. Stworzył podporządkowany Towarzystwu bank, prasę, spółdzielnie spożywców, kółka rolnicze, sklepy robotnicze. Pełnił też funkcje dyrektora Związku Stowarzyszeń Spożywczych., a w latach 1911 - 1915 był członkiem zarządu Warszawskiego Związku Stowarzyszeń Spożywczych. W roku 1906 założył tygodni spółdzielców w którym pracował do 1914 roku. Za namową Stefana Żeromskiego nazwał czasopismo „Społem”. Społeczna działalność Wojciechowskiego została doceniona w 1914 roku, gdy zaproszono go do Centralnego Komitetu Obywatelskiego.
W czasie I wojny światowej, w latach 1914 - 1915 Stanisław Wojciechowski przebywał w Rosji. Działał tam w Komitecie Narodowym Polskim, organizował pomoc dla „bieżańców”, a po rewolucji lutowej został prezesem Rady Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego w Moskwie, która współpracowała z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Zaangażował się również w tworzenie armii polskiej w Rosji. Zagrożony aresztowaniem powrócił w czerwcu 1918 roku do Polski i objął stanowisko dyrektora Związku Spożywców, odbudowywał sieć stowarzyszeń i reaktywował czasopismo „Społem”. Po powrocie Piłsudskiego do Warszawy, Wojciechowski zaoferował mu swoje usługi jako pośrednika pomiędzy obozem socjalistów i narodowców. W styczniu 1919 roku Stanisław Wojciechowski został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego.

Współorganizował policję państwową, a w czasie gdy premier reprezentował Polskę na konferencji paryskiej, zastępował go w Warszawie. Również w kolejnym rządzie, utworzonym przez Leopolda Skulskiego, szefostwo MSW powierzono Wojciechowskiemu. Gdy kolejny premier, Władysław Grabski, zaproponował mu dalsze pełnienie tej funkcji, spotkał się ze stanowczą odmową. Do zakończenia w 1921 reformy administracyjnej Wojciechowski dalej jednak pracował dla rządu, m.in. w Komisji dla sprawy Oszczędności Państwowych, angażował się również w redakcję nowej polskiej konstytucji. W 1920 roku został profesorem historii i teorii kooperacji oraz wykładowcą spółdzielczość w Wyższej Szkole Handlowej. Z inicjatywy przyszłego prezydenta w WSH powstała Katedra Spółdzielczości i studenckie Koło Spółdzielców Spożywców.

Od 1921 roku Stanisław Wojciechowski był członkiem PSL - Piast i redaktorem tygodnika „Wola Ludu”. Start w pierwszych wyborach do senatu RP nie przyniósł mu jednak sukcesu. Gdy w grudniu 1922 roku przystąpiono do wyborów prezydenta, Piast wystawił kandydaturę Wojciechowskiego, który - jak sądzono - zdobędzie głosy zarówno prawicy jak i lewicy. Podczas głosowania 9 grudnia Wojciechowski odpadł dopiero w czwartej turze głosowania. Po śmierci Gabriela Narutowicz, ponownie wystawiono jego kandydaturę i 20 grudnia znaczną większością głosów Stanisław Wojciechowski został wybrany na stanowisko prezydenta RP.

Urząd prezydenta pełnił Wojciechowski prze trzy lata i 145 dni. Przez niemal cały ten okres starał się silnie angażować w sprawowanie władzy i prace rządu. Jednak już od 1925 roku niektórzy obserwowali, że prezydent zniechęcony ciągłymi waśniami politycznymi, co raz bardziej obojętniał wobec niektórych problemów społecznych. Gdy 12 maja 1926 roku Józef Piłsudski ruszył z wojskiem w kierunku Warszawy, Wojciechowski starał się go zatrzymać, wykorzystując autorytet głowy państwa. Gdy to się nie powiodło, prezydent postanowił przeciwstawić się zamachowi, odrzucając możliwość pertraktacji zaproponowaną przez marszałka sejmu Macieja Rataja. Wydał również odezwy do wojska, w których nawoływał do obrony przed buntem. 14 maja na skutek znacznej przewagi wojsk Piłsudskiego, Wojciechowski złożył na ręce Rataja dymisję ze stanowiska głowy państwa.

Gdy przygotowywano się do kolejnych wyborów prezydenckich, przeciwnicy Józefa Piłsudskiego zamierzali wysunąć ponownie kandydaturę Stanisława Wojciechowskiego na wakujący fotel prezydenta. Ten jednak zdecydowanie odmówił udziału w elekcji, postanawiając odsunąć się z czynnego życia politycznego. Na „politycznej emeryturze” kontynuował działalność w „Społem”, powrócił również do pracy naukowej i akademickiej, wykładając w Wyższej Szkole Handlowej i Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. W latach 1928 - 1929 pełnił funkcję dyrektora Spółdzielczego Instytutu Naukowego, a następnie zasiadał w Radzie Naukowej Instytutu. Pod koniec lat trzydziestych zbliżył się do środowiska Frontu Morges, nie przyjął jednak propozycji objęcia prezesury Stronnictwa Pracy. Pisał wiele artykułów i prac naukowych, zajmując się przede wszystkim zagadnieniami spółdzielczości. Opublikował także pierwszą część wspomnień. Okupację niemiecką przeżył w swoim domu na warszawskiej Ochocie. Zmarł niemal całkowicie zapomniany 9 kwietnia 1953 roku w Gołąbkach pod Warszawą. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Stanisław Wojciechowski był uhonorowany wieloma polskimi i zagranicznymi odznaczeniami, z których najważniejsze to: Order Polonia Restituta, czechosłowacki Wielki Krzyż Białego Lwa, francuska Wielka Wstęga Legii Honorowej.

Bibliografia:

• Zygmunt Kaczmarek, Trzej prezydenci II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988, ss. 66 - 174.
• Arkadiusz Kołodziejczyk, Stanisław Wojciechowski, w: Encyklopedia Historii Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 1999, ss. 492 - 493.
• Aleksandra Kosicka, Gabinet Paderewskiego, 16 I 1919 - 9 XII 1919, w: Janusz Faryś, Janusz Pajewski, Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 1991, ss.41 - 53.
• Ludwik Malinowski, Politycy Drugiej Rzeczypospolitej 1918 - 1939 (służba i życie prywatne), cz. I, Toruń 1995, ss. 183 - 201.
• Zdzisław Pawluczuk, Konspirator i prezydent. Rzecz o Stanisławie Wojciechowskim, Lublin 1993.
• Adam Wątor,
• Gabinet Leopolda Skulskiego, 13 XII 1919 - 9 VI 1920, w: Janusz Faryś, Janusz Pajewski, Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 1991, ss. 55 - 61.
• Wojciechowski Stanisław , w: Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1994, s. 17.
• Stanisław Wojciechowski, Wspomnienia, orędzia, artykuły, Warszawa 1995.
• Piotr Wróbel, Stanisław Wojciechowski, prezydent Rzeczpospolitej 20 XII 1922 - 14 V 1926, w: Andrzej Chojnowski, Piotr Wróbel /red./, Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1992, 49 - 63.

Dorobek naukowy (wybrane pozycje):

• Kooperacja w rozwoju historycznym, Warszawa 1922.
• Ruch spółdzielczy, Warszawa 1930.
• Spółdzielnie rolnicze. Jakie być mogą i powinny w Polsce według wzorów zagranicznych, Warszawa 1936
• Moje wspomnienia, Warszawa 1938.
• Historia spółdzielczości polskiej do 1914 roku, Warszawa 1939.

Pełna bibliografia:

• Stanisław Wojciechowski, Wspomnienia, orędzia, artykuły, Warszawa 1995, s. 359.

Autor: Andrzej Zawistowski

Witold Kula

Witold Kula urodził się 18 kwietnia 1916 roku w Warszawie, w rodzinie Jana i Jadwigi z domu Liwskiej. Po ukończeniu Gimnazjum im. Reja, w 1934 roku rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie ekonomiczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Po ukończeniu studiów, w 1937 roku podjął pracę asystenta w Katedrze Historii Gospodarczo-Społecznej i Powszechnej Nowożytnej WWP. Równolegle pracował jako nauczyciel w Państwowym Żeńskim Liceum Pedagogicznym. W 1939 roku obronił na Uniwersytecie doktorat z nauk historycznych. Jego promotorem był Stanisław Arnold.

W czasie II wojny światowej Witold Kula był współpracownikiem Biura Informacji i Propagandy AK. Współredagował „Biuletyn Informacyjny”, brał też udział w akcjach pomocy Żydom. Nadal zajmował się pracą naukową i dydaktyczną. Wraz z L. Landauem, S. Rychlińskim o L. Widerszalem badał problematykę zarobkowania robotników fabrycznych. Równocześnie prowadził tajne wykłady w WWP (w latach 1942-1944). W czasie powstania warszawskiego był reporterem radiostacji „Świt”. Po upadku powstania, jako podporucznik AK został wzięty do niewoli niemieckiej i spędził 7 miesięcy w oflagu w Grossborn.

Do Polski powrócił w maju 1945 roku i natychmiast podjął pracę na Uniwersytecie Łódzkim. Tam też habilitował się w 1947 roku. Po habilitacji wyjechał na stypendium do Paryża. W 1949 roku Witold Kula powrócił do Warszawy. Wykładał historię gospodarczą w Szkole Głównej Planowania i Statystyki (1949-1950) i na Uniwersytecie. Od 1949 roku Witold Kula na stałe związał się z Uniwersytetem Warszawskim. Przez szereg lat pracował w Instytucie Historii UW, początkowo jako docent w Katedrze Historii Gospodarki Narodowej Polski (1949-1950), a następnie kolejno: jako profesor nadzwyczajny (1950) i profesor zwyczajny (1950), kierownik Katedry Historii Gospodarki Narodowej Polski (od 1953). W 1955 roku Katedrę przeniesiono na wydział ekonomii. Wkrótce zmieniono też jej nazwę na Katedrę Historii Gospodarczej. Witold Kula kierował nią do 1975 roku.
Równocześnie z pracą na Uniwersytecie, Witold Kula pracował w Instytucie Historii PAN (1953-1968). Redagował serie wydawnicze: „Badania nad dziejami przemysłu i klasy robotniczej” (od1956 r.), „Społeczeństwo Królestwa Polskiego” (od 1965) i „Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku” (z J. Leskiewiczową).

Witold Kula wykładał nie tylko w kraju, ale i w różnych uczelniach europejskich, m.in. Paryżu, Nancy, Besacon, Turynie, Anconie, Genewie i Bratysławie. W 1965 roku otrzymał doctorat honoris causa Uniwersytetu w Besancon. Był jednym z współorganizatorów pierwszych światowych kongresów historii gospodarczej. W latach 1968-1970 był prezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Historii Gospodarczej, a potem jego honorowym przewodniczącym. Przez szereg lat (1974-1983) pełnił funkcję wiceprzwodniczącego Międzynarodowego Komitetu Metrologii Historycznej.

W połowie lat 70-tych, złożony ciężką chorobą Witold Kula musiał wycofać się z czynnego życia naukowego. W 1986 roku przeszedł na emeryturę. Zmarł 12 lutego 1988 roku w Warszawie.

Za swoje osiągnięcia naukowe, Witold Kula był wielokrotnie nagradzany, m.in. nagroda Wydziału I PAN za książkę Problemy i metody historii gospodarczej w 1963 roku, doktorat honoris causa Uniwersytetu w Besacon w 1965 roku, nagroda Fundacji A. Jurzykowskiego w 1974 r., zespołowa nagroda sekr. nauk. PAN za pracę Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1845-1864 w 1980 r.

Bibliografia:

• A. Wyczański, Witold Kula, 1916-1988, Nauka Polska 1989, nr 2, s. 207-216.
• E. Kaczyńska, Witold Kula (18 IV 1916 - 12 II 1988), Kwartalnik Historyczny 1989, nr 3, s. 300-305.
• A. Śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, t.2, Warszawa 1995, s. 413-415.
• Encyklopedia Warszawy, Warszawa, s. 399.
• Słownik historyków polskich, s. 278-279.

Najważniejsze prace:

• Historia gospodarcza Polski w dobie popowstaniowej 1864-1918, Warszawa 1947.
• Kształtowanie się kapitalizmu w Polsce , Warszawa 1955.
• Rozważania o historii, Warszawa 1958.
• Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu (1962), Warszawa 1962.
• Problemy i metody historii gospodarczej , wyd. I, Warszawa 1963.
• Miary i ludzie , Warszawa 1970.
• Historia, zacofnie, rozwój, Warszawa 1983.
• Rozwój gospodarczy Polski XVI-XVIII wieku , Warszawa 1993.

Bibliografia prac:

• Bibliografia prac Witolda Kuli za lata 1935-1990 (maj), zestawiła Ryszarda Czepulis-Rastenis, w: Dziedzictwo Witolda Kuli, Warszawa 1990.

Irena Kostrowicka

IRENA KOSTROWICKA

Profesor Irenę Kostrowicką poznałam kiedy byłam uczennicą szkoły średniej.  Niewiele wówczas o niej wiedziałam, może tylko tyle, że wykładała w Szkole Głównej Planowania i Statystyki i  że w przeszłości współpracowała z moim ojcem. Dla mnie była po prostu kimś, kto zaproponował mi pomoc, kimś komu ufałam.  Również w następnych latach, w czasie studiów i pracy zawodowej, wielokrotnie zwracałam się do niej o  pomoc i nigdy się nie zawiodłam. Zawsze mogłam na nią liczyć, jak  i na to, że znajdzie dla mnie chwilę czasu - chociaż  na krótką rozmowę.

Pisząc o Irenie Kostrowickiej jako o pracowniku akademickim, czy naukowcu, należy przede wszystkim pamiętać,  że jest ona wspaniałym Człowiekiem. Bez względu na to,  na jakim stanowisku pracowała i kim my byliśmy, (lub jesteśmy) - studentami czy profesorami, pozostaje Człowiekiem który nam zawsze pomoże. Taka właśnie była i jest Nasza Pani Profesor - Nasza Szefowa - jak wciąż o niej mówimy.

Irena Halina Kostrowicka -  profesor, wychowawca wielu pokoleń ekonomistów, prorektor Szkoły Głównej Planowania i Statystyki, wybitny ekonomista, autor wielu prac z dziedziny historii gospodarczej urodziła się w Kielcach jako córka Wacława Aleksandra Czapskiego, urzędnika zatrudnionego w młynie Polonia w Charsznicy koło Miechowa. Matką jej była Aleksandra Mackiewicz.

W latach trzydziestych Irena, wówczas jeszcze Czapska,  uczęszczała do gimnazjum żeńskiego im. Błogosławionej Kingi. W 1938 r., po jego ukończeniu uzyskała świadectwo dojrzałości. W tym samym roku podjęła naukę w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, kończąc do wybuchu działań wojennych dwa semestry studiów. W tym krótkim okresie była słuchaczką tak wybitnych ekonomistów jak  B. Miklaszewski, E. Lipiński, A. Grużewski, A. Grodek, J. Loth, S. Skrzywan.
W okresie okupacji, do września 1943 r., przebywała wraz z rodzicami w Charsznicy udzielając lekcji, na tajnych kompletach, jako nauczycielka przedmiotów humanistycznych.  Jednocześnie pracowała w księgowości, w młynie „Polonia”. Następnie przeniosła się do Warszawy  by kontynuować naukę w Miejskiej Szkole Handlowej, stanowiącej okupacyjne przedłużenie SGH. Równolegle ze studiami pracowała w Banku Handlowym w Warszawie.

Podczas Powstania Warszawskiego była sanitariuszką w szpitalu Armii Krajowej na Sadybie. Po jego upadku, w trakcie ewakuacji do Niemiec, ucieka z transportu i wraca do rodziców, do Charsznicy. W lipcu 1945 r. przeniosła się do Warszawy by kontynuować naukę w Szkole Głównej Handlowej. W czasie studiów, w roku 1946, pracowała w dziale księgowości, w Miejskich Zakładach Ogrodniczych na Grochowie, a  od maja 1947 do grudnia 1948 r. była zatrudniona w Biurze Odbudowy Stolicy, na stanowisku referenta, a następnie kierownika pracowni demograficzno - gospodarczo - społecznej.
Przed ukończeniem Uczelni,  w grudniu 1947r., została mianowana, przez Senat SGH, asystentką - wolontariuszką w Zakładzie Historii Gospodarczej, na rok akademicki 1947/48.  W 1948 r. uzyskała tytuł magistra za pracę: „Region Warszawski. Próba charakterystyki geograficzno - gospodarczej”, napisanej pod kierunkiem Jerzego Lotha. Recenzent pracy - S. Berezowski zalecał jej druk jako wzoru prawidłowo skonstruowanej pracy magisterskiej.  Od 1948 r. pracowała jako asystent w Katedrze Historii Gospodarczej . Jednocześnie w latach 1949 - 1951, w celu pogłębienia wiedzy  z historii nowożytnej, studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, w Instytucie Historii. 

1 września 1950 r. awansowała na etat adiunkta, a w 1954 r. została zastępcą profesora. W 1959 r. uzyskała tytuł doktora nauk ekonomicznych za pracę pt. „Stan sił wytwórczych w rolnictwie Królestwa Polskiego przed uwłaszczeniem” . A. Żabko-Potopowicz, który obok W. Kuli był recenzentem pracy podkreślał nowatorski charakter pracy, wybijając szczególnie fakt twórczego i pionierskiego wykorzystanie źródeł statystycznych, opracowań archiwalnych i współczesnych.
 
Po przedstawieniu rozprawy „Produkcja roślinna w Królestwie Polskim (1816-1864). Próba analizy ekonomicznej” , po uzyskaniu pozytywnych recenzji S. Arnolda, E. Lipińskiego i W. Kuli, habilitowała się w 1962 r. W 1965 r. została kierownikiem Zakładu w Katedrze Historii Gospodarczej, a w 1966 kierownikiem Katedry (do 1987r). Lata kiedy piastowała stanowisko kierownika Katedry zaowocowały rozbudową zespołu. Wśród nowozatrudnionych znalazły się takie indywidualności naukowe jak Janusz Kaliński czy Wojciech Roszkowski. Wzrosła też aktywność naukowa i dydaktyczna Katedry. Podjęto wydawanie własnej serii wydawniczej, uaktywniło się studenckie koło naukowe. Wśród jego byłych członków spotkać można nazwiska wielu znanych obecnie ekonomistów.  Kierując Katedrą nie zaniedbywała pracy pedagogicznej. Wypromowała kilkadziesiąt prac magisterskich. Jej doktorantami byli między innymi: W. Morawski, M. Kaliszuk, Z. Czajka.
 
Umiejętności organizacyjne, zdolność współpracy, życzliwość okazywana studentom sprawiły, że wielokrotnie powierzano jej pełnienie wielu funkcji na uczelni. W 1952 r. została kierownikiem Zakładu Historii Gospodarczej na Studium Zaocznym oraz prodziekanem Wydziału Przemysłu dla Spraw Studium Zaocznego (1952-1955). W okresie od 1 września 1965 r. do 31 lipca 1968 r. pełniła stanowisko prodziekana wydziału Handlu Wewnętrznego. W 1968 r. została Pełnomocnikiem Rektora do Spraw Studiów  dla Pracujących (1.08.1968 - 31.08.1969).
 
Z pracą nauczyciela akademickiego wiązała w latach 1954, 1955 i następnie 1958-1961 pracę redaktora naukowego, a w latach 1956-1957 kierownika oddziału wydawniczego SGPiS.
 
1 listopada 1972 r. Irena Kostrowicka uzyskała kolejno tytuł profesora nadzwyczajnego, a  1 grudnia  tego roku profesora zwyczajnego.
 
Zwieńczeniem jej kariery zawodowej było piastowanie w okresie od 1 września 1969 r. do 31 sierpnia 1975 r., a więc przez dwie kadencje,  funkcji prorektora SGPiS do spraw współpracy z zagranicą. Pracując na tym stanowisku odniosła szereg sukcesów nie tylko dzięki rozległym kontaktom, doskonałej znajomości kilku języków obcych (francuskiego, niemieckiego, angielskiego i rosyjskiego), ale także w wyniku wyjątkowych umiejętności nawiązywania i rozwijania współpracy - czym zasłużyła się Uczelni.
 
 Po zakończeniu pracy na stanowisku kierownika Katedry Historii Gospodarczej w 1987 r. została mianowana dyrektorem Instytutu Gospodarstwa Społecznego.
 
Profesor Irena Kostrowicka przeszła na emeryturę 30 września 1990 r. Jednak w dalszym ciągu pozostawała aktywna zawodowo dalej, kierując Instytutem. Stanowisko to sprawowała do 1993r. W następnych latach tzn. do 1995 r. była wicedyrektorem IGS. 
 
Pracę pedagogiczną, naukową, administracyjną łączyła  I. Kostrowicka z działalnością w szeregu organizacji: Międzynarodowym Stowarzyszeniu Muzeów Rolniczych; Komisji Historii Gospodarczej Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk; Polskim Towarzystwie Historycznym; Polskim Towarzystwie Ekonomicznym; Radzie Naukowej Narodowego Muzeum Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie; Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli Akademickich zatrudnionych w szkołach wyższych  przy Ministerstwie Nauki,  Szkolnictwa Wyższego i Techniki.
 
Praca naukowa profesor Ireny Kostrowickiej - od początku - koncentruje się wokół zagadnień historii gospodarczej Polski i świata, dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Dotyczy przy tym bardzo różnej problematyki: sytuacji politycznej , gospodarczej  czy polityki  gospodarczej  w ogóle lub problemów węższych jak przemysł , rolnictwo , planowanie . Niekiedy prof. I. Kostrowicka podejmowała  tematy nie związane z historią gospodarczą, a dotyczące chociażby  historii szkolnictwa ekonomicznego , a ostatnio  losów polskiej emigracji . Zdarzały się też tematy wydawałoby się całkowicie nie łączące się z jej profilem badań, ale na pewno jej nie obce czyli sprawy kobiet .
 
Prace Kostrowickiej mają charakter zarówno wąskich przyczynków podejmujących próbę np. zdefiniowania  historii gospodarczej , manufaktury  jak i syntez, jak te poświęcone rolnictwu w Królestwie Polskim .
 
Niewątpliwie główny przedmiot zainteresowań prof. Ireny Kostrowickiej stanowi tematyka rolna. Autorka poświęciła jej większość publikacji książkowych, artykułów, recenzji czy  wystąpień na szeregu konferencjach. Szczególnie interesujące prace dotyczą przemian agrarnych XIX i XX wieku. Ukazują one sytuację w rolnictwie w okresie Królestwa Polskiego, w dobie I wojny światowej,  II Rzeczypospolitej, w czasie drugiej wojny światowej i w Polsce Ludowej. Jednocześnie autorka  podjęła się zbadania wielu problemów szczegółowych w tym głównie:  produkcji roślinnej; hodowlanej; struktury agrarnej; towarowości rolnictwa; reform agrarnych (uwłaszczenia, reformy rolnej, kolektywizacji rolnictwa). Badała również zasoby wsi w sprzęt rolniczy, analizowała sytuację w rolnictwie w różnych krajach.
 
Wydaje się niekiedy, że  poruszana przez I. Kostrowicką problematyka nie każdego może zainteresować i że jest całkowicie oderwana od aktualnych problemów gospodarczych. Jednak sposób przekazywania, forma ujęcia, piękny język, którym są jej prace napisane sprawia, że potrafią one wciągnąć każdego czytelnika. Podjęte przez autorkę, niejednokrotnie pionierskie badania przyczynkowe, umożliwiły dokonanie uogólnień, a przeprowadzona przez nią wnikliwa analiza pozwala zrozumieć i dostrzec korzenie wielu problemów gnębiących obecnie nasze rolnictwo.
 
Prace prof. Ireny Kostrowickiej powstawały w wyniku wyjątkowo rozległych badań źródłowych (np. w pracy doktorskiej autorka wykorzystała 458! pozycji literatury) w tym szczególnie zasobów archiwalnych, jak również dokumentów. O wkładzie autorki w upowszechnienie  np. dziewiętnastowiecznych sprawozdań świadczyć może fakt, że tylko w pracy doktorskiej autorka zawarła 83 zestawienia statystyczne
 
Do najciekawszych prac pióra I. Kostrowickiej należą te poświęcone rolnictwu. Dają one możliwość zapoznania się zarówno z całokształtem stosunków w rolnictwie w kolejnych etapach rozwoju polskiej gospodarki jak i poszczególnych zagadnień. Najcenniejsze poruszają kwestię rolnictwa w Królestwie Polskim. Jedna z pierwszych poświęcona została stanowi sił wytwórczych  przed uwłaszczeniem, ustaleniu jak dalece upowszechnione były w Królestwie nowoczesne metody i formy gospodarowania, jaka była ich rola w ówczesnej gospodarce, w jakim stopniu zachodzące zmiany zdołały przekształcić ówczesne rolnictwo.
 
Badając kolejno stan agrotechniki w Królestwie Polskim czyli zmianowanie uprawy roli, nawożenie, stosowanie narzędzi i maszyn rolniczych, a następnie zapoznając ze stanem produkcji roślinnej, w tym upraw intensyfikujących, tradycyjnych i reliktowych, oraz produkcji zwierzęcej, szczególnie z rolą hodowli koni, bydła rogatego, owiec i trzody chlewnej, oraz źródłami jej zacofanie autorka dokumentuje rozwój rolnictwa w Królestwie. Miał miejsce wzrost obszaru upraw intensyfikujących jak np. ziemniaka. Sprzyjało to rozszerzaniu się hodowli. Rozwój ten nosił jednak charakter ekstensywny i był  zróżnicowany w zależności od powiatów. Poza tym przebiegał jednak wolniej niż na zachodzie. W rezultacie pogłębieniu uległo istniejące dotychczas zacofanie rolnictwa Królestwa Polskiego.  Zdaniem prof. I. Kostrowickiej teza o daleko posuniętym technicznym i ekonomicznym rozwoju polskiego rolnictwa nie potwierdza się. Rozwój stosunków kapitalistycznych w Królestwie nie był przed 1864 rokiem  zaawansowany.
 
Charakterystykę sytuacji w rolnictwie w latach następnych daje praca pióra I. Kostrowickiej „Sto lat dziejów wsi polskiej”.  Ukazane w niej zostały  metody uwłaszczenia i jego następstwa: przede wszystkim utrzymywanie się w rolnictwie polskim, jeszcze przez szereg lat po 1864 r., pozostałości stosunków feudalnych. Autorka przedstawiła  wpływ uwłaszczenia na strukturę agrarną, własność obszarniczą i chłopską. Jej zdaniem uwłaszczenie zainicjowała przyspieszenie procesu unowocześniania rolnictwa czego widomym wyrazem było wprowadzanie na coraz szerszą skalę postępu technicznego. Pokazała także  ujemne następstwa reformy.
 
Następnie otrzymujemy obraz losów polskiego rolnictwa w latach pierwszej wojny światowej, wpływ działań wojennych na sytuację w latach 20-tych, położenie wsi w dobie wielkiego kryzysu oraz  poprawę koniunktury w latach trzydziestych. Nie zabrakło też rysu historycznego realizacji reformy rolnej w okresie międzywojennym. W dalszej części pracy autorka ukazała zmiany zachodzące w rolnictwie polskim w latach okupacji hitlerowskiej. Końcową partię pracy wypełnia opis realizacji reformy rolnej po dojściu komunistów do władzy, a następnie polityki władz w latach planu sześcioletniego i jej wpływu na wielkość produkcji rolnej i położenie wsi.
 
Szczególnie interesującą syntezę sytuacji agrarnej w Polsce po II wojnie światowej zawiera praca „Rolnictwo”. Tekst ten daje nowe spojrzenie na powojenne rolnictwo, przez wiele lat przedstawiane w literaturze zgodnie z wytycznymi władz.
 
Po omówieniu wpływu II wojny światowej, skutków działań wojennych jak i polityki władz okupacyjnych, autorka przeszła do przedstawienia zmian własnościowych i przeobrażeń w strukturze agrarnej. Dostrzegając  pozytywy realizacji reformy rolnej autorka krytycznie oceniła  jej następstwa. Zwróciła uwagę na spadek towarowości rolnictwa  w wyniku likwidacji najbardziej towarowych gospodarstw należących do wielkiej własności oraz w wyniku wzrostu spożycia wsi. Z kolei analizując sytuację w rolnictwie w okresie forsownej industrializacji, lat 1950-1956,  pokazała koszty poniesione przez rolnictwo na rzecz uprzemysłowienia oraz straty w wyniku zahamowania inwestycji i postępującej dekapitalizacji majątku trwałego co w rezultacie przyniosło zahamowanie rozwoju rolnictwa nieuspołecznionego, a nawet okresowy spadek produkcji (szczególnie na jednego mieszkańca). Autorka  krytycznie oceniła prowadzoną przez lata politykę władz komunistycznych nie uwzględniającą  potrzeb rolnictwa indywidualnego.
 
Poszkodowanie rolnictwa nieuspołecznionego w skutek obciążenia go kosztami uprzemysłowienia, głównie w drodze stosowania dostaw obowiązkowych, co powodowało spadek opłacalności produkcji gospodarstw chłopskich. Również negatywnie oceniła  powrót władz, w drugiej połowie lat 70-tych, do preferowania w rolnictwie sektora państwowego i spółdzielczego, a latach 80-tych do prób stopniowego rozwoju form socjalistycznych w rolnictwie w celu osiągnięcia samowystarczalności żywnościowej kraju.
 
Syntetyczne przedstawienie losów wsi i rolnictwa polskiego w dziewiętnastym i dwudziestym wieku nie byłoby możliwe bez prowadzonych przez prof. Irenę Kostrowicką badań szczegółowych. Dotyczyły one większości problemów składających się na obraz sytuacji agrarnej w Polsce. Przede wszystkim autorka zajęła się produkcją roślinną. Została ona omówiona w szeregu publikacji, takich jak np. „Produkcja rolna i czynniki jej wzrostu w Królestwie Polskim (1815-1914)” , „Płodozmian w Królestwie Polskim”    Pełen wykład poglądów na ten temat znaleźć można w pracy pt. „Produkcja roślinna w Królestwie Polskim (1816-1864). Próba analizy ekonomicznej” . Jest to pionierska, dogłębna charakterystyka oparta na metodach stosowanych nie tylko w historii i geografii gospodarczej, ale i w ekonomice rolnictwa. Powstała ona w wyniku żmudnych poszukiwań archiwalnych. Dzięki temu udało się autorce uzyskać nowe, interesujące materiały, umożliwiające odtworzenie procesów zachodzących w produkcji roślinnej Królestwa.
Celem autorki było ustalenia źródeł, przebiegu, skutków i tempa procesu unowocześniania. Stąd analiza przemian w strukturze agrarnej stanowiących rezultat wzrostu areału gruntów rolnych. Obserwowała ona także przeobrażenia w strukturze zasiewów. W Królestwie upowszechniała się uprawa roślin okopowych, pastewnych oraz przemysłowych - takich jak burak cukrowy, tytoń.  Z drugiej strony uprawa zbóż charakteryzująca się dużym udziałem zasiewów żyta i przykładowo prosa świadczyła o zacofaniu polskiego rolnictwa. Rozwój intensywnej gospodarki rolnej łączy się bowiem ze znacznym rozszerzeniem uprawy roślin okopowych, wysoko ekonomicznych, wymagających specjalnych zabiegów agrotechnicznych. W miarę intensyfikacji zmniejsza się uprawa niektórych mało wydajnych roślin zbożowych i strączkowych uprawianych od stuleci w całej Europie. Ciekawe, że na szybkie rozszerzanie się uprawy ziemniaka duży wpływ wywarła możność opłacalnego ich wykorzystania w gorzelniach. Z kolei wzrost uprawy buraka cukrowego wiązał się z rozwojem cukrownictwa, a pszenicy ze zwiększeniem możliwości eksportu. Natomiast przejście z oświetlania mieszkań z oleju rzepakowego na naftę niekorzystnie odbiło się na uprawie rzepaku.
 
Analizując rozwój poszczególnych upraw w Królestwie Polskim prof. I. Kostrowicka wypracowała własne metody ich oceny. Autorka podjęła udaną próbę obliczenia wskaźnika intensywności produkcji roślinnej w różnych  powiatach. Nie w pełni udały się natomiast pierwsze próby przedstawienia wartości produkcji roślinnej w Królestwie Polskim. Nawet te obliczenia  okazały się jednak bardzo przydatne, umożliwiły bowiem porównanie produktywności produkcji roślinnej tj. wartości produkcji roślinnej przypadającej na jednostkę ziemi, co dało podstawę do wykazania poważnego wzrostu produktywności produkcji roślinnej oraz dokumentowało ukształtowanie na zachodzie Królestwa, rejonu przodującego tym pod względem.
 
Podobnie jak obliczenie poprzednich mierników,  również określenie towarowości rolnictwa  w Królestwie Polskim było trudne do ustalenia i wymagało  od autorki wprowadzenia własnych metod badawczych. Dzięki ich wypracowaniu udało się ustalić skalę wzrostu towarowości  produkcji roślinnej w Królestwie Polskim, w tym szczególnie ziemniaka i buraka cukrowego. Duża okazała się być także sprzedaż pszenicy, jak również upraw tradycyjnych. Znaczna część nadwyżek kierowana była na eksport. Odgrywał on istotną rolę w gospodarce Królestwa Polskiego. Wzrost wywozu nastąpił wskutek decyzji Anglii zniesienia  ceł zbożowych oraz sprzyjającej polityce władz zarówno polskich jak  i państw ościennych. Z drugiej strony należy wspomnieć o narastającej na rynku zachodnio - europejskim konkurencji zboża amerykańskiego, rumuńskiego i węgierskiego.  W eksporcie decydująca rola przypadła wywozowi zbóż, głównie żyta do Prus. Mimo tych pozytywnych zjawisk autorka dostrzegła istniejące hamulce - przede wszystkim  ekstensywny charakter rozwoju produkcji roślinnej w Królestwie Polskim. 
 
Scharakteryzowanie  całokształtu   problemów związanych z produkcją roślinną i jednocześnie dokonanie wnikliwej oceny istniejącego stanu stanowi o wyjątkowej wartości omawianej publikacji.
 
Dopełnienie rozważań na temat produkcji roślinnej stanowi praca pt. „Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce”  w której autorka dokonała analizy zmian areału gruntów rolnych w latach 1864 - 1914 na terenie wszystkich zaborów oraz wielkości produkcji roślinnej na tych ziemiach, w omawianym okresie. Analogiczne badania przeprowadziła także dla okresu międzywojennego, dając obraz struktury agrarnej w II Rzeczypospolitej oraz struktury zasiewów. Obraz ten oparty został na bardzo starannie dobranym materiale statystycznym wymagającym wyjątkowo żmudnej kwerendy. W rezultacie praca zawiera ocenę przemian areału zasiewów wybranych roślin w tym: zbóż; roślin okopowych; pastewnych; przemysłowych. Przedstawia również zmiany w strukturze zasiewów oraz zbiorach, z podziałem na poszczególne uprawy, a także wydajności z hektara. Ciekawa jest także ocena stopnia wykorzystania gruntów w gospodarstwach o różnej powierzchni. Stanowi to materiał do udzielenia odpowiedzi na pytanie co do słuszności podziału ziemi obszarniczej. Zdaniem autorki likwidacja wielkiej własności w Polsce po II wojnie światowej przyczyniła się do pogorszenia sytuacji w rolnictwie polskim, przede wszystkim do spadku towarowości rolnictwa. W omawianej pracy Kostrowicka podjęła także bardzo ciekawą i zarazem odważną próbę ukazania sytuacji w rolnictwie Ziem Zachodnich i Północnych w okresie przed i po II wojnie światowej, uwzględniając przy tym powierzchnię gruntów ornych, strukturę zasiewów, zbiory i plony.
 
W ramach prowadzonych prac prof. Irena Kostrowicka podjęła się także zobrazowania procesu zależności między wynikami w rolnictwie Królestwa Polskiego, a tempem wprowadzania maszyn rolniczych. Jest to jedna z pierwszych publikacji na ten temat oparta na trudno dostępnych sprawozdaniach gubernatorów cywilnych, przekładanych w latach 1842 - 1865, Komisji Rządowej do Spraw Wewnętrznych i Duchownych, sprawozdań naczelników powiatów sporządzonych na podstawie raportów wójtów oraz pism fachowych. Autorka przedstawiła proces wprowadzania nowej technologii w rolnictwie i trudności z tym związane. Utrzymywanie się pańszczyzny powodowało taniość siły roboczej i hamowało stosowanie maszyn. Likwidacja pańszczyzny okazała się być momentem przełomowym . Zmuszała do stosowania bardziej nowoczesnego sprzętu.
 
Rozważania nad sytuacją w rolnictwie polskim pokazała Kostrowicka na tle przeobrażeń w rolnictwie państw zachodnioeuropejskich. Zobrazowała przemiany jakie tam nastąpiły tam od końca XVIII wieku. Rewolucja przemysłowa doprowadziła do wzrostu zapotrzebowania na żywność zmuszało, stymulowała przekształcanie gospodarstw w przedsiębiorstwa nastawione na produkcję towarową, dążące do wzrostu wydajności, do wprowadzania coraz to wydajniejszych upraw takich jak kukurydza czy ziemniak, do uprawy bezugorowej, płodozmianu, rozwoju wiedzy rolniczej, szkolnictwa rolniczego,  wzrostu nakładów na rolnictwo itd. .
 
Inny problem, składający się podobnie jak omówione wyżej - produkcja roślinna struktura agrarna, towarowość rolnictwa, mechanizacja rolnictwa - na całokształt stosunków agrarnych na ziemiach polskich poruszony został na łamach pracy „Eksport roślinnych produktów rolnych z Królestwa Polskiego w latach 1811 - 1864” . W pracy prześledzono zmiany wielkości i kierunki wywozu płodów rolnych. Analizując eksport zboża poczynając od okresu wojen napoleońskich, następnie w dobie Królestwa, przed powstaniem listopadowym i przed powstaniem styczniowym, autorka wskazuje na istotną zależność naszego handlu od polityki celnej państw zaborczych i Wielkiej Brytanii. W szczególności likwidacja przez Anglię ceł zbożowych korzystnie odbiła się na wielkości eksportu z Królestwa.
 
Badaniom nad rolnictwem towarzyszyły studia dotyczące całokształtu procesów gospodarczych w Polsce i na świecie. W pierwszej kolejności wymienić należy prace nad definicją historii gospodarczej i manufaktury . Dawały one podstawy do całościowego spojrzenia na sytuację ekonomiczną. Taką właśnie próbę stanowi publikacja  „Gospodarka ziem polskich w latach  1815-1914”  (powstała we współpracy z Z. Landau i J. Tomaszewskim). Jest to syntetyczne ujęcie położenia ziem polskich w okresie przed I wojną światową, należącym zresztą do najmniej zbadanych. Praca składa się z czterech części. Zawiera bilans gospodarczy epoki rozbicia dzielnicowego, odzyskanie niepodległości i odbudowę gospodarki, gospodarkę wojenną lat dwudziestych oraz trudności startu. Przedstawione zostało położenie przemysłu, rolnictwa,   handlu,  bankowości z podziałem na zabory. Mimo bardzo obrazowego ujęcia, nie jest to zwykły opis lecz wnikliwa analiza problemów które przeżywała nasza gospodarka na krótko przed przywróceniem wolności. Praca jest tym bardziej cenna, że wydobywa te czynniki które zaważyły na losach  naszej gospodarki w ciągu kolejnego półwiecza.
 
Spośród publikacji dotyczących porównań międzynarodowych wymienić należy pracę poświęconą przemianom w przemyśle w europejskich krajach socjalistycznych w latach 1950-1970 . Mimo wąskich rozmiarów  artykuł ten, podobnie jak wszystkie inne opracowania I. Kostrowickiej zawiera bogaty materiał statystyczny ilustrujący warunki startu przemysłu w wymienionych państwach po II wojnie światowej, stanowiący rezultat nie tylko skutków działań wojennych ale przede wszystkim zacofania okresu międzywojennego. Okres industrializacji lat pięćdziesiątych przyniósł istotne zmiany strukturalne zarówno w produkcji jak i w zatrudnieniu. W rezultacie doszło do upodobnienia się sytuacji w przemyśle omawianych krajów. Nastąpiło to w wyniku olbrzymich  nakładów inwestycyjnych i zwiększenia zatrudnienia. Jednak zachodzącym przeobrażeniom towarzyszyło narastanie dysproporcji wzrostu poszczególnych branż przemysłu i dziedzin gospodarki.
 
Szczególne interesujące publikacje oparte na nieznanych wówczas materiałach poświęciła Kostrowicka koncepcjom polityki gospodarczej i planowania. Najpełniejszym opracowaniem tej tematyki pozostaje rozdział w książce „Problemy gospodarcze II Rzeczypospolitej” zatytułowany „Koncepcje i polityka planowania” . Zawiera on przegląd doświadczeń na polu wprowadzenia planowania w Polsce w okresie międzywojennym. I. Kostrowicka wyróżnia tu ruch regionalistyczny, planowanie rozwoju aglomeracji miejskich, planistyczne postulaty świata technicznego, rządowe koncepcje planistyczne i londyński plan rozwoju gospodarczego Polski. Ruch regionalistyczny narodził się po odzyskaniu niepodległości. Do pierwszych planów regionalnych należał plan ochrony środowiska i specyfiki kulturowej  Zakopanego i okolic. Zainicjowało on opracowanie programu gospodarczego zawierającego podstawy polskiego regionalizmu, który wniósł  wiele cennego materiału do rozwoju myśli planistycznej. W jego ramach znaleźć można nurt urbanistyczny mający na celu uporządkowanie zabudowy i rozwoju miast po I wojnie światowej. Rozwój planowania przestrzennego przyniósł przede wszystkim plan rozwoju Warszawy. Planistyczne postulaty świata technicznego odnosiły się głównie do rozmieszczenia produkcji w skali kraju.. Rządowe koncepcje planistyczne wyrosły z działalności interwencyjnej państwa. Dążąc do nakręcenia koniunktury opracowano: z inicjatywy E. Kwiatkowskiego czteroletni plan inwestycyjny na lata 1936-40; w Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym 6-cio letni plan rozwoju i rozbudowy sił zbrojnych (1936-1941); plan budowy COP, a następnie plan piętnastoletni (1939-54).
 
Do najciekawszych fragmentów pracy należy ten poświęcony londyńskiemu planowi rozwoju gospodarczego Polski. Został on przygotowany w 1942 r. przez Komisję do Spraw Planu Gospodarczego powołaną przy Ministerstwie Przemysłu,  Handlu i Żeglugi. Zdaniem autorki plan ten miał istotny wpływ na kształtowanie się metod planistycznych w Polsce po II wojnie światowej.
 
Dając przegląd prób planowania w okresie międzywojennym autorka poddała je wnikliwej ocenie. Zaznaczyła jednocześnie, że w literaturze historycznej nie uformowały się jeszcze w pełni wyważone i obiektywne opinie na temat planowania w II Rzeczypospolitej. Doceniając w pełni fakt opracowania i realizacji pierwszych planów w Polsce w okresie międzywojennym, wyszkolenia wielu specjalistów, autorka wskazuje na fakt braku jego formalnego usankcjonowania, brak centralnej instytucji planistycznej. Wskazuje na wąski zakres planowania (obejmował wyłącznie inwestycje publiczne). Zdaniem jej jednak nawet taka ograniczona działalność sprawiła zakorzenienie idei planowania w Polsce.
 
Działalność dydaktyczna stanowiąca istotny element kariery zawodowej prof. I. Kostrowickiej prowadziła  do przygotowania wielu publikacji pomocnych studentom. W ich opracowanie I. Kostrowicka włączyła się już prawie od początku pracy na Uczelni wydając wraz z Andrzejem Grodkiem i J. Chmurą skrypty z historii gospodarczej . Prace nad przygotowaniem podręczników z historii gospodarczej Polski i powszechnej kontynuowała następnie we współpracy z J. Ciepielewskim, Z. Landau, i J. Tomaszewskim. W wyniku czego powstały najlepsze i najpełniejsze spośród do tej pory  wydanych publikacje poświęcone tej tematyce . W „Historii gospodarczej świata XIX i XX wieku” autorka zawarła wyniki swoich badań poświęconych rozwojowi sił wytwórczych w rolnictwie, rozwojowi stosunków kapitalistycznych wsi oraz rolnictwu i produkcji rolnej w XIX wieku. Jej pióra są także rozdziały poświęcone ożywieniu gospodarczemu w latach 1924-1929. interwencjonizmowi państwowemu i gospodarce w przededniu II wojny światowej.
Poza podręcznikami, autorstwa I. Kostrowickiej jest również szereg artykułów bardzo pomocnych w procesie dydaktycznym zarówno  nauczycielom jak i studentom. Można tu wymienić prace: „W sprawie materiałów nauczania”  czy „Egzamin wstępny dla kandydatów na studia dla pracujących” .
 
Szczególny dział twórczości naukowej Ireny Kostrowickiej stanowiły publikacje poświęcone historii Uczelni, jej bieżącej działalności czy programowi rozwoju: „W 75-rocznicę powstania Uczelni”; „60-lecie pierwszej w Polsce Wyższej Uczelni Ekonomicznej” . Autorka ukazała w nich ideę utworzenia szkolnictwa ekonomicznego na ziemiach polskich, sięgających koncepcji S. Staszica, prób ich realizacji w dobie Królestwa Polskiego (powstanie Oddziału Handlowego w Instytucie Politechnicznym), utworzenie w 1915 r. Wyższej Szkoły Handlowej i jej działalność w okresie międzywojennym. Następnie omówiona została sytuacja Uczelni po II wojnie światowej. Na tematy związane z SGPiS I. Kostrowicka wielokrotnie wypowiadała się  też na łamach prasy: „Odnawianie wiedzy ekonomicznej. Wywiad z prorektorem SGPiS doc. dr hab. Ireną Kostrowicką”  i na konferencjach naukowych . Zabierała również głos, występując  w radiu i w telewizji.  Tematem jej wystąpień była również historia Instytutu Gospodarstwa Społecznego .
Interesując się losami Uczeni wiele uwagi poświęciła  wybitnym przedstawicielom SGH - szczególnie  rektorom: Andrzejowi Grodkowi  i Bolesławowi Miklaszewskiemu . Może właśnie dlatego, że należała do grona wychowanków i najbliższych przyjaciół A. Grodka jej prace należą do najlepszych jakie zostały poświęcone życiu i działalności tego wybitnego polskiego ekonomisty.
 
Ostatnio pasją profesor Ireny Kostrowickiej stało się przygotowanie pamiętników emigrantów. W wyniku żmudnych starań zespołu IGS doszło do zebrania znaczącej  liczby pamiętników które po wnikliwej ocenie przez jury ukazują się w formie serii wydawniczej poświęconej wspomnieniom polskiej emigracji czasów wojny i tych którzy znaleźli się poza granicami Polski po 1945 r.. W wyniku olbrzymiego zaangażowania prof. I. Kostrowickiej wydane zostały pod jej redakcją już dwa tomy pamiętników - „Drogi na emigrację” i „Zesłańczym szlakiem”. W przygotowaniu jest tom trzeci.
 
O wszechstronności zainteresowań autorki może świadczyć opracowywanie (w większości przypadków wraz z mężem), książek przedstawiających piękno polskich krajobrazów. W rezultacie wydanych zostało szereg wspaniałych  albumów, przede wszystkim album pt. „Polska. Krajobraz i architektura” , opublikowany w różnych wersjach językowych. Na jego stronach znaleźć możemy nie tylko piękne widoki, ale również autorstwa  Kostrowickiej przejrzyste, przystępne dla każdego czytelnika opisy historii politycznej i gospodarczej każdego z prezentowanych regionów.
 
Na szczególną uwagę zasługuje działalność redakcyjna Kostrowickiej. Dzięki niej prace stawały się przejrzyste, łatwe w odbiorze nabierały wartości. Co znalazło  wyraz w niejednej nagrodzie.
 
Śledząc pracę dydaktyczną, naukową profesor Ireny Kostrowickiej nie powinniśmy nigdy zapominać, że wykonywała ją „stuprocentowa” kobieta, która walcząc o dobro Uczelni, Katedry, Instytutu czy po po prostu swoich wychowanków potrafiła nie gorzej niż to czyniła Margaret Tchatcher wykorzystać wszelkie atuty swej kobiecości, górując przy tym nad panią premier wyjątkowo atrakcyjną urodą, starannie podkreślaną wytrawną elegancją. Należy też wspomnieć tutaj o pewnej słabości pani profesor, o jej walce równouprawnienie  kobiet co znalazło wyraz w wystąpieniu na  międzynarodowej konferencji „Women and development” .
 
Za pracę dydaktyczną i naukową prof. Irena Kostrowicka była wielokrotnie odznaczana: w 1955 r. Medalem 10-lecia PRL, w 1969 r. Złotym Krzyżem Zasługi, w 1973r Krzyżem Kawalerskim Orderu  Odrodzenia Polski. Otrzymała również Brązowy Medal za Zasługi dla Obronności Kraju (1973r), Odznakę Honorową Zasłużony Białostocczyźnie (1970), Zasłużony dla Warmii i Mazur (1972) oraz Odznakę XX -lecia  ZSP.
 
Ani praca nauczyciela akademickiego, a ani praca naukowa nie przeszkadzały jej w życiu rodzinnym. W 1945 r. wstąpiła w związek małżeński z Jerzym Kostrowickim późniejszym  profesorem Instytutu Geografii PAN . W 1960 r. ze związku tego na świat przyszła córka Anna.
 
Utrzymywała także bliskie więzi rodzinne z bratem Czesławem Czapskim - inżynierem architektem i siostrą Janiną Maciejewską.
 
Autorka: Zofia Grodek

Zbigniew Landau

Zbigniew Władysław Landau urodził się 18 stycznia 1931 r. w Warszawie. Ojciec, Władysław, był urzędnikiem Ministerstwa Skarbu, równocześnie pracował naukowo w Instytucie Gospodarstwa Społecznego (m.in. był redaktorem Pamiętników bezrobotnych). Po śmierci ojca w 1933 r. wychowywała go matka, która pracowała jako nauczycielka szkół powszechnych, a później po wojnie jako bibliotekarka. Ostatnio pełniła funkcję dyrektora Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Warszawie.
 
W 1937 roku uczeń Z. Landau rozpoczął naukę w szkole powszechnej RTPD, a po wybuchu wojny i likwidacji RTPD chodził do 64. publicznej szkoły powszechnej w Warszawie, którą ukończył w 1943 r. Kurs pierwszej klasy gimnazjalnej przerabiał na kompletach. Po wojnie kontynuował naukę w gimnazjum im. J. Poniatowskiego i następnie w liceum im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie, gdzie otrzymał świadectwo dojrzałości 6 września 1949 r.
 
W 1949 r. wstąpił na Wydział Planowania Finansowego Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. Profesor Z. Landau z tą uczelnią (która wróciła do swojej tradycyjnej nazwy w 1991 roku – Szkoła Główna Handlowa) jest związany do chwili obecnej. Immatrykulowany został w SGPiS pod nr alb. 121/F dnia 2 grudnia 1949 r., gdzie studiował do 1 lipca 1955 roku.
 
Jak wspomina jego kolega ze studiów, prof. Zygmunt Bosiakowski (późniejszy rektor SGPiS), Z. Landau cieszył się dużą sympatią wśród kolegów. Był to rocznik różnych ludzi, młodzieży dostającej się na studia po maturze, absolwentów kursów przygotowawczych na studia i młodzieży, która przyszła na uczelnię prosto z wojska czy partyzantki. Poziom intelektualny ówczesnej młodzieży był bardzo zróżnicowany, a wśród nich wyróżniał się jako postać elitarna młody student Zbigniew Landau. Był dobrym kolegą i dobrym studentem.
 
Pracę dyplomową pt. Pożyczka tytoniowa napisał na seminarium dyplomowym na Wydziale Finansów w 1954 r., która została oceniona przez promotora prof. Leona Kurowskiego jako celująca, natomiast stopień magistra ekonomisty uzyskał 1 lipca 1955 roku. (Jedynym przedmiotem nie budzącym jego szczególnego zainteresowania na studiach było wychowanie fizyczne.)
 
Jeszcze jako młody uczeń, Z. Landau wstąpił w 1947 r. do OMTUR-u, gdzie pełnił funkcję sekretarza koła, członka prezydium KD OMTUR Warszawa Północ. Od września 1948 r. należał do ZMP, równocześnie pracując jako przewodniczący zespołu redakcyjnego biuletynu „Wasza Praca”. Prace redakcyjne kontynuował po wstąpieniu na SGPiS w gazetce dziennej ZMP, a później w ZSP.
 
Pracę naukową rozpoczął jako zastępca asystenta przy Katedrze Materializmu Dialektycznego i Historycznego SGPiS w roku 1950/51. Dziekan Wydziału Planowania Finansowego zaopiniował: „w czasie studiów brał aktywny udział w pracy społecznej, był dobrym i uczynnym kolegą”. Należy wyjaśnić, że na stanowisko z-ca asystenta zatrudniano wówczas studentów. Studia w SGPiS były dwustopniowe. Po ukończeniu 3-letnich studiów i napisaniu pracy dyplomowej przyznawano dyplom zawodowy, a po ukończeniu studiów II-go stopnia dyplom magisterski. W protokole egzaminu magisterskiego z 1955 r. i ocenie przez promotora L. Kurowskiego pracy pt. Pożyczki ulenowskie, czytamy, że student Z. Landau wykazał się kompletnym, umiejętnym wykorzystaniem archiwaliów i literatury, wyciągnął samodzielne wnioski o dużej wartości naukowej.
 
Przewód doktorski otworzył w 1956 r. na Wydziale Handlu Wewnętrznego przy Katedrze Historii Gospodarczej SGPiS, a promotorem pracy został prof. Andrzej Grodek. Początkowo praca była zatytułowana Polityka pożyczkowa państwa w zakresie zagranicznych pożyczek państwowych w okresie dwudziestolecia. W związku ze śmiercią promotora w 1959 r. na jego zastępcę wyznaczono prof. Witolda Kulę. Praca doktorska pod ostatecznym tytułem Pożyczki zagraniczne państwa polskiego 1918−1926 została przyjęta na posiedzeniu Rady Wydziału Handlu w dniu 29 kwietnia 1960 r., a obrona odbyła się 19 maja 1960 r. Recenzent, prof. Stanisław Arnold, napisał: „praca o objętości ponad 400 stron, opracowana na podstawie bardzo bogatego i starannie przez autora wykorzystanego materiału źródłowego. Autor wykorzystał wszystkie najważniejsze zbiory archiwalne, jakie zachowały się przeważnie w Archiwum Akt Nowych przy braku podstawowych akt spalonego Ministerstwa Skarbu, ponadto stenogramy sejmowe, pamiętniki, relacje prasowe, publikowane zestawienia statystyczne.” W recenzji prof. Zbigniew Pirożyński szczególnie podkreślił wieloletnie zainteresowania i badania naukowe autora o początku jego studiów, czego wyrazem było szereg opracowań opublikowanych w latach 1956−1959 na łamach wielu czasopism naukowych. Rzadko można spotkać w literaturze finansowej pracę opartą na tak bogatym materiale bibliograficznym i dokumentacyjnym, a w każdym razie żadna z dotychczas opublikowanych prac dotyczących finansów Polski międzywojennej nie była oparta na przeprowadzonych w tak szerokim zakresie badaniach archiwalnych. Stąd szczególna wartość pracy bogatej w udokumentowane fakty i poglądy polityków oraz działaczy gospodarczych okresu międzywojennego. Oceniając znaczenie pożyczek zagranicznych dla gospodarki polskiej w latach 1918−1926, autor reprezentował tezę, że było ono małe. Praca doktorska stanowi cenny wkład do poznania i oceny polityki i gospodarki Polski międzywojennej.
 
W 1955 r. Z. Landau ożenił się z Ireną Barską, absolwentką polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, z którego to związku urodziła się córka Anna.
 
Przedmiotem szczególnych zainteresowań prof. Z. Landaua była historia gospodarcza Polski międzywojennej, czego wynikiem było opublikowanie kilkudziesięciu opracowań. Badania naukowe rozpoczęte pod kierownictwem prof. A. Grodka miały na celu nie tylko podanie opisu sytuacji gospodarczej Polski w latach 1918−1939, ale również wyjaśnienie przyczyn zaistniałej w Polsce sytuacji gospodarczej. Przyznając duże znaczenie badaniom analitycznym prof. Z.Landau uważał, że zasadniczym celem badania historycznego jest nie tylko przedstawienie opisu sytuacji w przeszłości, ale wyjaśnienie przyczyn takiego a nie innego kierunku rozwoju. Zadaniem historyka gospodarczego jest więc próba pokazania pewnych mechanizmów, które decydowały o kierunkach rozwoju i sytuacji gospodarczej. Zainteresowanie badawcze w problematyce historii gospodarczej Polski międzywojennej dotyczyły, jak pisał prof. Z. Landau, kilku odrębnych grup zagadnień, problematyki kapitałów obcych, a w szczególności pożyczek zagranicznych dla państwa polskiego, przebiegu wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1930−1935, prób “nakręcania” koniunktury w okresie pokryzysowym, ogólnej oceny gospodarki Polski międzywojennej i publikacji źródeł.
 
Działalność dydaktyczną prowadził wykładając historię gospodarczą w SGPiS, a przez jeden semestr również w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Warszawie. Działalności dydaktycznej prof. Z. Landaua towarzyszyła intensywna praca nad habilitacja˛ na temat planu stabilizacyjnego. W styczniu 1964 r. Rada Wydziału Handlu SGPiS nadała mu stopień docenta. Razem z dr J. Tomaszewskim wydał zbiór dokumentów, głównie archiwalnych, o kapitałach obcych w Polsce. Prowadzone badania analityczne, które dotyczyły całego okresu międzywojennego oraz brak jakichkolwiek, dostępnych na rynku księgarskim, opracowań typu syntetycznego, dotyczących całokształtu problematyki historii gospodarczej Polski 1918−1939, spowodowało podjęcie wraz z J. Tomaszewskim próby napisania popularnego zarysu historii gospodarczej Polski 1918−1939. Praca ta ukazała się w 1960 r., a w 1962 r. wyszło drugie, znacznie rozszerzone wydanie. Z zainteresowań nad publikacją źródeł powstał opublikowany razem z J. Tomaszewskim zbiór dokumentów o tajnej misji prof. A. Benisza. W tym samym zespole przygotował do druku tekst trzech tomów Kroniki z lat wojny i okupacji Ludwika Landaua. Zainteresowanie publikacjami źródeł było związane z pewnymi pracami bibliograficznymi i biograficznymi oraz z zakresu archiwoznawstwa gospodarczego.
 
Profesor Z. Landau jest współautorem wielu skryptów oraz kilku podręczników akademickich historii gospodarczej Polski i świata: Historia gospodarcza świata XIX i XX wieku, Dzieje gospodarcze świata do 1970 roku, Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 roku oraz napisana wspólnie z prof. W. Roszkowskim Polityka gospodarcza II RP i PRL, jak też Gospodarka Polski w XX wieku, napisana wspólnie z prof. J. Kalińskim. Podręczniki te poza wysokim poziomem naukowym posiadają również wiele walorów dydaktycznych, logiczny i przejrzysty układ, trafny dobór materiału, klarowny język. Profesor Z. Landau zainicjował wydawanie i redagowanie z prof. J. Kalińskim Materiałów do seminariów z najnowszej historii gospodarczej Polski. W latach 1974−1978 ukazały się cztery ich tomy. Materiały stanowią cenną pomoc dydaktyczną do prowadzenia seminariów i proseminariów z historii gospodarczej Polski i świata. Oceniane są jako bardzo przydatne do potrzeb dydaktyki.
 
Pracę dydaktyczną prof. Z. Landaua oceniają bardzo wysoko studenci i wskazują na interesujące dyskusje, przeplatane na wykładach, co umożliwia lepsze zrozumienie problematyki i wyjaśnienie wielu kontrowersyjnych problemów. Również opinia o seminariach magisterskich, prowadzonych przez Profesora, jest bardzo pozytywna i to zarówno ze strony ich uczestników, jak i recenzentów prac magisterskich. Prace wychodzące z seminariów prof. Z. Landaua dotyczą z reguły zagadnień dotychczas nie badanych i cechuje je wysoki poziom naukowy. Profesor Z. Landau ma opinię promotora wymagającego, ale równocześnie poświęcającego bardzo wiele czasu i uwagi zajęciom dydaktycznym, które traktuje na równi ze swą pracą naukową. To samo dotyczy doktorantów.
 
Zaszczytem niżej podpisanej było pisanie pracy doktorskiej na seminarium prof. Z. Landaua. Zawsze chętnie poświęcał swój czas na rozmowę, dyskusję, zachęcał do dalszej pracy, wspierał życzliwym zainteresowaniem i cennymi radami.
 
Ożywionej pracy dydaktycznej i naukowej towarzyszyła aktywność prof. Z. Landaua w działalności organizacyjnej uczelni. W latach 1965−1970 był kierownikiem Zakładu Najnowszej Historii Gospodarczej Polski w Katedrze Historii Gospodarczej SGPiS, w latach 1966−1967 dyrektorem Biblioteki SGPiS. Od roku 1975 do 1978 był prodziekanem do spraw nauki na Wydziale Ekonomiczno-Społecznym, a od 1978 r. wicedyrektorem Instytutu Ekonomii Politycznej. Jako kierownik Zakładu Historii Gospodarczej Polski, zainicjował wydanie drukiem wielkiej czterotomowej Historii gospodarczej Drugiej Rzeczpospolitej. Jako dyrektor Biblioteki SGPiS, podjął prace nad modernizacją dotychczasowych form działalności Biblioteki, udoskonalił formy obsługi czytelników i wznowił prace bibliograficzne. Został również współpracownikiem Polskiego Słownika Biograficznego. Gdy piastował stanowisko prodziekana Wydziału Ekonomiczno-Społecznego SGPiS, doprowadził do znacznego wzrostu terminowości kończenia prac magisterskich oraz podniesienia ich przeciętnego poziomu. Położył dwie zasługi dla rozwoju studenckiego ruchu naukowego. Zainicjował m.in. ściślejszą współpracę między kołami naukowymi Wydziału Ekonomiczno-Społecznego a innymi Wydziałami SGPiS. Profesor Z. Landau pomagał młodej kadrze naukowej szkoląc ją merytorycznie i metodologicznie. Hospitował zajęcia, wskazując prowadzącym je młodym pracownikom na możliwości dalszego doskonalenia form i metod prowadzenia zajęć ze studentami.
 
Profesor Z. Landau został powołany w 1968 r. na członka centralnej Komisji Oceny Akt Archiwalnych przy NDAP, gdzie kierował pracą podkomisji akt gospodarczych i bankowych. Był konsultantem ds. gospodarczych Pracowni Stosunków Polsko-Radzieckich PAN. Brał udział w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym w pracach związanych z organizacją sekcji historii gospodarczej. Pełnił również funkcję doradczą do spraw historii finansów w Instytucie Finansów przy Ministerstwie Finansów. Zajmował się od 1974 r. poszukiwaniem srebra stanowiącego własność przedwojenną Funduszu Obrony Narodowej, które zostało z Polski wywiezione w 1939 r. i jest uważane za zaginione. W wyniku poszukiwań ustalono, że srebro znajduje się w depozycie Francji. Zgromadził również dokumentację, niezbędną dla rządu dla starań o rewindykację, która zakończyła się pełnym powodzeniem.
 
Uchwałą Rady Państwa z dnia 10 lipca 1980 r. nadano prof. Z. Landauowi tytuł profesora zwyczajnego nauk ekonomicznych.
 
Od dnia 1 października 1987 roku prof. Landau jest kierownikiem Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej Szkoły Głównej Handlowej. Powołany na przewodniczącego Rady Bibliotecznej SGH w 1993 r., funkcję tę pełni do dzisiaj.
  
Źródło: Maria Wanda Mróz, Między gospodarką a polityką. Księga jubileuszowa Pana Profesora Zbigniewa Landaua pod redakcją Wojciecha Morawskiego, Warszawa 2001